Tác giả Nguyễn Tham Thiện Kế định loại cho văn phẩm Dặm ngàn hương cốm Mẹ của mình là tùy bút. Có lẽ như thế đơn giản quá chăng?
Tôi muốn gọi đây chính xác là tập hồi niệm hồi ký một nhà văn. Tôi muốn gọi đây là tập truyện ngắn truyện vừa, lấy độc thoại để đối thoại làm nghệ thuật, để đổi mới và định vị văn chương. Hoặc chính xác hơn cả, tôi muốn gọi đây là tập thơ văn xuôi không vần, bằng kết cấu tưởng như lỏng lẻo, vẫn mang chứa dung lượng một tác phẩm trường ca...
Tuy vậy, đang lúc trên văn đàn Việt vào cơn sốt vỡ da, các hình thức, thể loại chính thống qua dồn chứa, vừa bước tới thời kỳ bung phá đan xen xuất nhập, mọi quy định chỉ còn là tương đối, thôi thì người đẻ là người đặt tên, tôn trọng tác giả, vẫn hơn.
Riêng tôi, chỉ xin thử lấy những ý nghĩ có phần vội vã của mình làm cơ sở cho bài viết này, mong được lượng thứ.
Đọc Dặm ngàn hương cốm Mẹ làm sao không nhớ những trang văn về phở về giò lụa, về cốm Vòng về quà vặt Hà Nội, về món rươi về chả cá... phía nào đấy, văn Nguyễn Tham Thiện Kế là sự nối tiếp đích đáng của truyền thống văn học điển nhã thanh thoát đề cập đến nề nếp ẩm thực dân gian dân tộc từ các bậc văn bút tài hoa tiền bối Nguyễn Tuân, Thạch Lam, Vũ Bằng... nhưng phương tiện mục đích mỗi thời đoạn rõ ràng mỗi khác. Nhân vật chủ thể từ mờ nhạt sẽ ngày càng hiện hình để làm nên sức sống mỗi trang tùy bút.
Thuở Thạch Lam Ba mươi sáu phố phường, cái tôi nhà văn ít thấy trực tiếp xuất hiện. Tác giả thấp thoáng hình bóng dịu nhẹ, đoán được qua cách lựa chọn đề tài, cách dùng chi tiết miêu tả chắt lọc thung dung...
Đến Nguyễn Tuân, cá tính ngòi bút mới thật bộc lộ. Nhà văn đường hoàng bước vào trang chữ ngồn ngộn sống động, lấy bản thân làm bài học cảm nhận đủ hương hoa trời đất tự nhiên cùng là ý vị gửi gấm tài tứ con người...
Liều đó còn Vũ Bằng. Phẩm chất nghệ sĩ nòi, chuốc bệnh lãng tử, cái tôi thụ hưởng nhân đôi nhờ tình chồng vợ cách trở vị ngọt bùi cô đúc thêm nỗi chia ly chua chát, trải dài lưu niềm Thương nhớ mười hai, nhuốm thêm tâm cảm ám ảnh lạ lùng.
Tiếp bao trang tùy bút kinh điển mẫu mực đó, Dặm ngàn hương cốm Mẹ cùng Nguyễn Tham Thiện Kế xem ra trần ai tân toan quá. Hình như ý thức được phần nào nỗi gian truân thế hệ thực dụng mình, nhân vật chủ thể tôi từ nay đã mạnh dạn viết hoa như một tên riêng, không còn chung chung góc độ đóng vai người thưởng thức phủi tay đứng ngoài, mà hẳn mạch lạc cái tôi dấn thân, nhập cuộc với cả số phận đời người quăng quật động cựa.
Cùng cả loạt nhân vật thân nhân ông bà nội, ngoại, rồi thày, mẹ, chị cả, chị nhì, cậu, dì, u già... lại thêm bao đoạn sống động trực tiếp nhân vật tôi và bao bạn bè, người thương người yêu, đồng hương đồng đội, đủ tạo nên một toàn cảnh đủ đậm đủ nhạt, đủ dư vị dư âm mâm cỗ thời trân... tưởng vậy, tôi đã gọi tác phẩm này là tập hồi ức, hồi ký tâm tưởng một nhà văn, cũng đâu có sai biệt mấy đỗi.
Trong 25 đầu đề mục lục Dặm ngàn hương cốm Mẹ, mỗi bài một định phận riêng cõi miền của cốm, của cọ, của sung, của chè, của sắn, của rau tầm khúc... thức thức phẩm vật ẩm thực, tác giả còn khéo đưa thêm mấy cõi miền khác của xoan, của đào, của huệ tây, của mai vàng... không ích dụng cho dạ dày, thì no mắt, no mũi, no bao kỷ niệm hoài niệm. Hóa ra món ăn vào bụng còn mức độ, món ăn tư tưởng tinh thần cho tim cho óc có thể ngon lành tiêu hóa cả ngôi nhà cổ, cái bến khách thương bờ sông trung châu, cái giếng đá đầu làng long tong giọt nước thời gian... là đấy, 25 bài lẻ, bài nào không có một đôi đoạn đời tác giả. Sống thì dài, nhưng nhớ chỉ là những hạt mảy tròn còn lại sau cả quá trình sàng sảy gạn lọc chảy trôi. Ít nhiều tồn tại đó, đâu chỉ bóng dáng, mà cả hồn cốt con người đời người.
Tự bộc bạch mình, chân dung Nguyễn Tham Thiện Kế cứ thế thêm nét thêm màu qua sâu chuỗi tác phẩm chương đoạn. Ấy là con người cả nghĩ, nặng tình nặng nghĩa, kỹ lưỡng trách nhiệm với mình, trách nhiệm với đời. Lẩn khuất bao giao cảm nồng hậu, thấm đượm mà bền chặt, thanh thoát mà tinh vi tinh tế, càng chơi chơi càng sâu nặng vị tha.
Từng tác phẩm nhỏ đứng riêng đã thế, trọn vẹn tập hợp tác phẩm tổng thể, có thể coi như hoàn chỉnh chân dung nhà văn tác giả. Từ hoàn cảnh gia đình nội ngoại, môi trường sinh ra và trưởng thành, qua đời lính tới đời cầm bút, hình thành cá tính nhân cách, tự đào luyện thăng hoa phẩm cách một nhà văn sáng tạo, cao và sang.
Cuộc sống xã hội hôm nay, ngày càng đa phương đa diện tốc độ hơn. Văn chương trong dòng chảy ấy, nhiều giới hạn biên độ định nghĩa tự nứt vỡ cho những bổ sung xem bám đa dạng đa chiều hơn. Tôi đã thấy chất truyện lồ lộ trong những trang văn xuôi tùy bút Dặm ngàn hương cốm Mẹ Nguyễn Tham Thiện Kế là như thế chăng.
Nói đến chất truyện ngắn truyện vừa tiểu thuyết là nói đến nhân vật, đến vấn đề đặt ra - khoan đề cập tới mảng nhân vật đủ các hạng người. Hãy được bàn đến lũ tĩnh vật tưởng vô tri vô giác cỏ cây hoa lá, nếu biết lắng nghe, biết nghĩ ngợi ta sẽ đọc ra trong quả cọ, búp chè, gốc xoan, bãi dâu... không phải chỉ nét đẹp nét duyên tiềm ẩn, mà cả một đời sống sóng sánh với đời sống con người. Hay hơn thế nữa, người viết với đề tài đã gắn bó máu thịt như Kavabata Nhật Bản với hoa anh đào, như Exênhin Nga với cây bạch dương, như Amado với cây ca cao Mác két với cây chuối... thì anh đào, bạch dương, ca cao, chuối sẽ có số phận riêng mạnh mẽ thăng trầm lừng lững những tảng núi đặt ra trước mắt ta, đòi hòi đối thoại ngang thưng thấu đáy.
Phần nào đó, phải khẳng định Nguyễn Tham Thiện Kế đã có những may mắn. Chả ai liều mình như tác giả này. Tự mình húc đầu vào sắt thép bê tông mà cứ thanh thoát nhởn nhơ. Ai chả biết hạt cốm non lá sen già ngát hương văn Thạch Lam. Ai chả biết cốm trắng phấn lá ngàn bản Tày được nhắc tới trong trang văn Nguyễn Tuân. Ai chả biết cốm biếc hồng thắm tốt đôi trai gái trong văn Vũ Bằng. Kính cẩn các bậc tài tình đại thụ, Nguyễn Tham Thiện Kế vẫn nhẹ nhàng góp mặt một hương cốm non chỉ đời mình mới có. Cốm của Dặm ngàn hương cốm Mẹ từ đời thường đã nâng lên nghi lễ cao trọng: Mẹ sửa cốm không bán xuôi Hà Nội, mà để hầu Ngoại - cụ giáo nửa tây nửa ta không trò học. Mỗi mùa mới, nhiều lắm Mẹ cũng chỉ sửa dăm cân cốm là đủ chia hương hoa cho hai bên nội ngoại... chỉ mấy chữ sửa cốm để hầu ngoại đủ nâng bậc thứ quà đồng nội lên một cõi giới khác biệt, thanh thời, cao khiết vô ngần.
Cốm đã liệt hạng phẩm vật hương hoa từ tay mẹ: Cốm ủ hai lần lá. Lá sen cho hương, lá ráy cho lâu bền độ tươi dẻo. Phấp phỏng làm sao khi mẹ cũng hồi hộp, ngón run lần dở từng tờ lá sen, lá ráy cài then miệng mủng tre ngà. Hương cốm thiếp ngủ bỗng tỉnh thức la đà...
Hương cốm mang hồn người, chịu phận người, làm sao tránh nổi thử thách cam go kiếp người. Phong trào hợp tác xã hóa bừng bừng. Sửa cốm, nấu rượu bị quy là ăn thóc non, phá hoại sản xuất và lãng phí lương thực... Mẹ xoay xỏa làm món cốm tẻ cũng không xong, đành nhờ vác chiếc cối đá giã cốm ra sân kho hạ xuống làm bệ đập lúa. Và, mủng nia giần sàng thửa riêng làm cốm giờ lê la đựng sắn khô cám mốc… Chiếc chảo gang bất chợt bị viên ngói bò rơi thủng đáy.
Cùng với đồ vật tàn tạ, hồn vía đời người cũng đi qua đau xót ngậm ngùi. Hết ngoại lại chị cả. Còn mẹ, mỗi mùa gió ngang đồng, đã ngồi xe lăn còn không thôi nhắc nhở: Hình như tới cữ sửa cốm...
Lời nhắc nhỏm như niềm hy vọng không thôi chờn vờn đâu đó, là mạch nguồn trĩu nặng dồn đẩy những trang văn tự sự tới câu chuyện phải có đối đáp vay trả mới mong giải tỏa bao nỗi niềm từ đó đặt ra. Chơi chơi tùy bút là cái áo không đủ che phủ cơ thể đang lớn mất rồi, ít ra phải là cách tùy bút mới mẻ khác.
Và, Nguyễn Tham Thiện Kế đã đi suốt mạch văn mạch sống riêng mình. Ở cốm, là lời thốt ra tưởng bâng quơ mà da diết của mẹ. Ở cây dâu là mối tình mộc mạc kiệm lời của người dì còn sắm vai quan chị với chàng trai chân sào quan anh. Dây duyên đứt phựt dưới lưỡi dao giới luật. Rồi nghề tằm tang theo người lâm cảnh đình đốn. Ở bóng giàn hoa thiên lý cũng có hình đôi trai gái. Chàng Ruồi Trâu trên công trường đá. Nàng chính là người chị tươi lành đóa mây Maria Thanh Vân...
Dặm ngàn hương cốm Mẹ miên man bao bến đỗ, bao nẻo tâm tình. Cùng với cây cọ, cây sắn, cây sung, chiếc giếng làng, ngôi nhà cổ... còn cả loạt nhân vật chuyện đời, thoáng một lần đã nhớ. Mỗi người đủ đứng riêng một cõi bờ nghệ thuật. Nào Cha xứ, Trụ trì, Nico bí ẩn, họa sĩ già, ông Bếp Bỗng, ông giáo Thình cậu mợ Bích, bà giáo Chi, lão Đông Chắt, ông già H'mông... từ những điều tác giả gợi mở đơn nét, người đọc thích thú trở thành đồng sáng tạo, phong phú đầy đặn hơn theo mỗi niềm riêng. Như từ U già ngày xưa, sao chúng ta không nhớ tới bao cười khóc ô sin hôm nay mà ngẫm nghĩ, mà trân trọng...
Đã từng sửng sốt trước chất văn xuôi tươi ròng tinh túy của Nguyễn Tham Thiện Kế với tập truyện Tiếng kêu của ngôi nhà thủng mái, nay tôi thật mừng gặp chất đời thấm đẫm từng trang tùy bút Dặm ngàn hương cốm Mẹ. Một phía trời ngùn ngụt bay bổng. Một phía đất vời vợi tâm linh. Hơn nữa trong trời có đất, trong đất đâu thiếu trời. Hóa ra hồn cốt người văn xuôi ấy, trước hết và còn lại, là một người thơ.
Bằng sự kinh qua nếm trải, thắt bó thăng trầm của người trong cuộc, cùng sự chắt chiu gạn lọc sẻ chia, 25 tác phẩm tùy bút riêng lẻ của Nguyễn Tham Thiện Kế từ cái thực đã đến cái đẹp, từ cái đẹp đã hướng tới cái cao cả bằng trách nhiệm một ngòi bút và niềm tin, trở thành bản thể tác phẩm trọn vẹn Dặm ngàn hương cốm Mẹ. Và 25 tùy bút đã là 25 chương đoạn cho một trường ca, trong sáng và cuốn hút, như bầu trời và bãi bờ trung châu sông Lô sông Thao sông Hồng bạt ngàn ngô lúa cọ chè...
Vườn Bụt - Nhà thơ, họa sĩ Anh Vũ