4. "Ở Kim Ngọc lúc nào cũng toát ra một phông nền văn hóa hòa trộn quê kiểng lẫn đương đại. Nó cho ông vẻ tự tin, điềm tĩnh sâu sắc đến bí hiểm.  Dù ông không phải là người có bằng cấp cao do học hành..."    

Ông Nguyễn Thành Tô, Chánh văn phòng Tỉnh Ủy Vĩnh Phúc, mỗi khi  nhắc đến hình ảnh Kim Ngọc khiến ông thay đổi trạng thái tình cảm. Người đàn ông tầm thước, từ tốn, kiệm lời vuốt vuốt mái tóc thưa bạc, trầm giọng:

- Tôi được làm việc với Bí thư Kim Ngọc nhiều năm. Tôi là giáo viên dạy Kim Ngọc văn hóa từ lớp 5 đến lớp 7, dạy Kim Ngọc vốn tối thiểu tiếng Nga để giao tiếp với các các chuyên gia Liên-Xô lúc bấy giờ đang làm cố vấn kỹ thuật ở nông trường Tam Đảo và công trình thủy lợi Đại Lải. Chỉ trong hai năm ông đã hoàn thành những yêu cầu do mình tự đề ra với thời gian hiếm hoi khi ngồi trên xe ô-tô khi đi xuống cơ sở.

Và, tôi có nhiệm vụ truyền đạt lại cho ông những kiến thức, toán, văn, ngoại ngữ trong không gian chật chội, ồn, bụi, nóng như lò sấy thuốc lá của chiếc xe Gat 69 thời đó. Hôm nào không bận nhiều văn bản thì về khuya ông mới gọi tôi lên kiểm tra những bài tập ông đã làm. Tôi tuy là thầy dạy văn hóa cho ông, nhưng về tư cách đạo đức, để ứng xử có văn hóa, phong cách làm việc thì tôi lại là học trò ông. Tôi  là học trò ông cho đến cả khi ông đã mất.

Ở Kim Ngọc, lúc nào cũng toát ra một phông nền văn hóa hòa trộn quê kiểng lẫn đương đại. Nó cho ông vẻ tự tin, điềm tĩnh sâu sắc một cách bí hiểm, dù ông không phải là người có bằng cấp cao do học hành. Bởi ông được chiêm nghiệm kiểm chứng qua chính những gì ông thấy, và ông đã thấm trải. Sự thấm trải ấy, không chỉ đơn thuần kinh nghiệm của những giọt mồ hôi, mà còn mùi máu chiến trận cùng với niềm yêu thương, trách nhiệm với đồng loại. Lúc nào ông cũng ở trạng thái đăm chiêu, lo nghĩ.

Ngay cả lúc ông cười vui thì ánh mắt ông vẫn vướng bận những điều gai gợn nào đó nơi đường chân trời. Vóc dáng tầm thước, khiến tôi luôn bị ám ảnh vì sự khác thường ở nơi ông. Cái cảm giác ông thân thiết đấy và cũng xa lạ đấy, dường như luôn làm tôi bận lòng đến tận bây giờ. Phải chăng có sự cô đơn vĩnh cửu chiếm hữu ông?.

Trong phòng khách, ông Nguyễn Thành Tô như đang sống lại một thời quá vãng. Ông quờ tay tìm kiếm thứ tài liệu nào đó nhưng trên mặt bàn chỉ có bộ uống trà đóng cặn và mấy tờ báo Nhân Dân.

- Làm thư ký cho Kim Ngọc nghĩa là luôn bị động trong sự chủ động, các loại văn bản lúc nào cũng phải bày sẵn trên bàn với những số liệu luôn luôn cập nhật. Kim Ngọc có thể hỏi bất kỳ về một số liệu nào đó. Và cũng ngay tức thì cầm văn bản đó xuống thẳng cơ sở kiểm tra. Ông yêu cầu tôi bố trí kế hoạch thời gian như sau: 1/3 đi cơ sở, 1/3 đọc các loại sách báo, văn bản, 13/ hội họp…

Tôi băn khoăn, chẳng lẽ người thư ký tận tụy của Kim Ngọc chỉ nhớ những chuyện sự vụ tác nghiệp ấy thôi? Cuộc sống thường nhật của một con người nói được nhiều điều hơn bất cứ tấm huân huy chương nào đó đã khẳng định công trạng. Như bật nút chai bia để dưới nắng trưa hè, người cựu thư ký dậy, chúm môi cưòi rủm rỉm, giữ gìn:

- Nhiều lắm, rất nhiều chuyện đời thường về Kim Ngọc, nhưng có thấy nhà báo nào hỏi đến đâu. Có lão là người đầu tiên đấy. Hừ hồi còn đang học tiếng Nga, Kim Ngọc thi thoảng chủ nhật cũng mời chuyên gia xuống Đồ Sơn thư giãn. Trong đoàn bạn có nữ chuyên gia nông nghiệp, thường xuyên làm việc với Kim Ngọc. Họ hay tranh luận, gần như là cãi nhau về phương thức canh tác. Nhưng nữ chuyên gia ấy lại rất mến Kim Ngọc. Dịp đi Đồ Sơn nghỉ cuối tuần, cô nghĩ cũng là dịp thể hiện tình cảm một chiều kích khác. Buổi chiều, cô choàng tấm khăn lớn mời Kim Ngọc ra bãi biển đi dạo. Cả hai đi thong dong trên bãi cát trước bàn dân thiên hạ đang ngụp lặn, thì nữ chuyên gia, bất ngờ, trút bỏ khăn tắm. Trên cơ thể ngồn ngộn sức sống, trắng nhễ nhại của thiếu nữ châu Âu đương độ xuân nồng, chỉ có bộ bi-ni-ki. Cô ôm choàng lấy người đàn ông Việt còm nhom, thùng thình trong bộ quân phục sĩ quan bạc màu.

Bị bất ngờ Kim Ngọc ú ớ vẫy vẫy tôi lại gỡ hộ đôi cánh tay nần nẫn như hai con trăn trắng quấn lấy mình. Nữ chuyên gia sững sờ đau khổ, nhưng khi nhìn thấy hai thầy trò bỏ chạy hớt hải thì thì chị bỗng cười khanh khách, thanh thản.

Về đến khách sạn tôi mới thấy lo lo liền hỏi:

- Đáng lẽ thủ thủ trưởng phải cởi quần áo dài cùng người ta xuống tắm. Đây là mối quan hệ quốc tế, anh em trong sáng. Nhất đây lại là phụ nữ châu Âu, người ta rất thẳng thắn, chân tình…Giữa thanh thiên bạch nhật, thủ trưởng lo gì ạ. Làm mếch lòng người ta thế này, em lo ảnh hưởng đến chuyên môn….

Tháo giày, ngồi co hai chân lên mặt ghế mềm Kim Ngọc vuốt mồ hôi tóc, đăm chiêu. Gương mặt ngăm ngăm đen ưu tư bỗng căng thẳng:

- Có lẽ do bị bất ngờ. Kể ra thì không nên phản ứng căng thẳng như thế…- Rồi bất ngờ Kim Ngọc ghé sát tai tôi nói nhỏ.- Thực ra tớ cũng muốn xuống tắm chung với tất cả chuyên gia cho hòa đồng. Nhưng ngặt nỗi, người mình thì nhỏ, gầy, đã thế lại còn đen ngấm đen ngầm. Chân tay như cái cẳng sậy. Bệnh dạ dày nó hành tớ tiêu tán hết cơ bắp rồi…Cái giống người nước mình mà đủ ăn đủ mặc thì còn đẹp hơn họ nhiều nhiều.  Rồi sẽ đến lúc người nước mình béo, đẹp, trắng trẻo như họ…Nước mình rồi cũng sản xuất nhiều bơ sữa hơn họ. Người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân…

Ông Bí thư của tôi bỗng thở dài lê thê.

Thời gian trước khi tiến hành khoán quản thí điểm, hầu như không ngày nào ông không đi cơ sở. Theo sát ông bao giờ cũng một thư ký, một lái xe, một bảo vệ và một cán bộ tổ chức đi cùng. Hôm đó về kiểm tra ở Yên Lạc, xe qua bãi chăn thả trâu bò, cỏ thì tốt mà trâu bò gầy nhom. Kim Ngọc lệnh dừng xe.

Kim Ngọc bước xuống băn khoăn nhìn đàn trâu bò bị lũ trẻ buộc quanh gốc cây phi lao, với một đoạn thừng hơn hai mét. Cỏ xung quanh thì bị chúng gặm sát đất. Còn cỏ ngoài tầm với của mõm trâu mõm bò thì mơn mởn. Chúng tôi lục tục bước xuống sau. Bỗng lũ trẻ trâu hô to:" Ôi chúng mày ơi, ông này lắm thằng hầu quá. Một thằng hầu này, hai thằng hầu, ba thằng hầu, bốn thằng hầu chúng mày ạ… "

Gương mặt ông bỗng bừng bừng bốc hỏa. Không biết vì ông ngượng với lũ trẻ chăn trâu đếm người giúp việc bằng cách gọi phong kiến, hay là vì sự vô lý đang diễn ra trước mắt. Lại gần một chú bé ông hỏi:

- Cháu đi chăn trâu sao không chăn dắt cho nó ăn cỏ. Buộc thế kia để nó chết đói à?

- Không chết được đâu ông ạ, nó chỉ gầy thôi.

- Gầy thì nó sẽ chết chứ!

- Nó không chết bây giờ, đến mùa rét mới hay chết thôi ạ..

- Cháu thả trâu ra đi…

- Cháu chả dại, nhỡ trâu liếm một hai cây lúa là tuần đồng túm cổ chúng cháu phạt tiền, phạt công điểm nặng lấy tiền mua rượu uống. Họ đang rình chúng cháu đằng kia kìa…

- Nhưng nhà cháu nuôi trâu cũng được phân gio bón ruộng, được công điểm kia mà. Nhà cháu đã nhận nuôi của HTX thì phải có trách nhiệm chứ…

- Nhưng cháu còn phải đi học. Bố bầm cháu bảo miễn sao trâu bò HTX không chết đói là được…

Người Bí thư thở dài định đưa tay cởi sợi chạc trâu ra khỏi gốc phi lao, thì đứa trẻ giãy lên.

- Ông mà cởi trâu ra, nó ăn lúa thì bố bầm cháu đánh cháu chết.

Chán ngán, ông dẫn đoàn công tác đi bộ tắt ngang đồng vào làng. Từ đằng xa, đã thấy lố nhố bà con, người ngồi, người đứng dưới bóng đa giữa làng. Những âm thanh ể oải, chuyện phiếm những cái cười góp tẻ nhạt. Khói thuốc lào chờn vờn bay dưới bóng cây. Quang gánh, thừng chão, liềm hái, xe cải tiến làm thành chiến lũy quây xung quanh mọi người.

Dừng bước nhìn đồng hồ trên tay,  nhưng không tin vào mắt mình, ông hỏi tôi.

- Chú Tô, đồng hồ chú mấy giờ?

- Dạ, 2 giờ 25 phút hơn một tí ạ…

Kim Ngọc chẹp miệng.

- Bát cơm bưng tận miệng mà còn bỏ kia. Giờ này mà nhà nông vẫn ngồi vểnh râu cằm, bắt chấy cho nhau…

Hai bên đường bờ thửa, lúa tháng 5, bông chín gục cổ cây, lác đác một vài người đeo bị mót lúa thập thò nơi đầu bờ, ngó ngang ngó dọc không thấy ai liền sà vào ruộng lúa cắt vội mấy chẽn, nhét vội vào bị rồi lại tuốt ra chỗ thửa ruộng đã gặt rồi.  Thoạt nhìn thì thấy cả đồng lúa mênh mông một màu vàng rạo rực no ấm. Nhưng kỹ, chăm chú một chút thì màu vàng ấy thưa nhạt, loang ba báo gấm. Đứng thần người, tay che mắt quan sát bốn phía, ông tụt giày, lột tất ném xuống bờ ruộng…

Chúng tôi lục tục, tháo dép cởi giày theo, thì ông ngăn lại.

- Đứng yên trên đó, các anh theo tôi ào ào như vịt đàn vỡ chuồng, có được mấy hạt lúa, rụng hết mẹ bây giờ.

Nhưng bổn phận tôi là phải theo sát ông từng bước để ghi chép những gì ông cần nhớ. Mặt ruộng, thửa khô thửa lầy. Không cần lội xa bao nhiêu thì sự thật đã phơi ngay trước mắt. Chỉ hai bên bờ thửa là lúa trĩu hạt, bông to, mươi chục mét tiến trở vào là chó chạy hở đuôi, lúa, cỏ lồng vực xanh tốt như nhau. Bông lúa như bông cỏ, hạt đen, hạt trắng lép xẹp. Trong phút chốc, tôi bỗng thấy ông già sọm. Chẹp miệng, thở dài ông quay ngoắt người trở lại. Bối rối lóc cóc chạy theo sau, tôi bỗng thấy mình dường như cũng có lỗi trong việc để những bông lúa mùa như bông cỏ may…

Không hiểu sao Bí thư, Chủ tịch xã, Ban quản trị HTX đã biết Bí thư tỉnh ủy đột kích về kiểm tra đang kéo nhau một đoàn lốc nhốc gần hai chục người tong tả đi đón, kéo thành một dây trên bờ ruộng. Liêu xiêu, sấp ngửa. Rối rít. Tay xoa xoa. Chân lón xón. Kim Ngọc, giơ tay chỉ ra ngoài đồng:

- Ban chủ nhiệm về làm việc với tôi. Còn tất các cả các anh cùng dân ra đồng mà gặt lúa cho tôi nhờ…

Tất cả dạ ran nhưng không ai ra đồng mà vẫn rồng rắn nối đuôi theo.

Bước chân vào đến cổng trụ sở thì mùi hành mỡ đã lừng lựng náo nức. Tiếng nõ điếu rít trong tiếng dao thớt hân hoan. Ông già mắt toét từ cổ đến bắp tay lấm tấm tiết lợn đóng vảy. Người đàn ông mũi đỏ, to béo lui cúi hái ngọn rau cúc tần bên hàng rào nhìn thấy bí thư cúi mình chào cung kính.

Ném người xuống chiếc ghế băng, Kim Ngọc vơ chiếc quạt lá rách tướp, lạch xạch, phảy mồ hôi. Ai đó không để ý lại đưa cho ông chiếc quạt lành lặn hơn. Tức thì ông giật lấy, túm cả hai chiếc quạt, dằn mạnh trên mặt bàn bóng lộn.

- Sổ sách của HTX đâu? Phương án ăn chia thế nào cho tôi ngó qua một chút.

- Dạ báo cáo Bí thư thủ trưởng, chưa xong ạ…

- Chưa xong tôi cũng xem.

Ai đó ôm ra một chồng sổ sách, bìa xanh bìa đỏ, giấy kẻ, giấy không kẻ như xấp vàng mã. Kim Ngọc liếc qua chồng sổ sách, ông rút ngay tập sổ mới nhất, ít cong mép nhất, vỗ túi tìm kính. Quên kính ở đâu đó, ông đưa cho tôi.

- Chú xem nhà nào nhiều công điểm nhất, nhà nào ít công điểm nhất. Nhà nhiều vì sao mà nhiều, nhà ít vì sao mà ít. Rồi xem luôn hộ tôi số công điểm của tất cả những ai là người  HTX hôm nay có mặt ở đây….

Chưa cần tôi đọc hết cuốn sổ, ông đã nói ngay.

- Nhà nhiều công điểm, chắc chắc là các ông trong Ban chủ nhiệm, các ông bà đội trưởng, còn ít công cán nhất hẳn là gia đình bộ đội gia đình neo đơn - Nhìn quanh ông bảo cần gặp người đàn ông mũi đỏ hái rau cúc tần làm dồi lúc này. Hấp tấp ngoài giếng  chạy vào, trên tay vẫn nắm rau chưa rửa, người đàn ông e dè:

- Dạ, ông cho gọi con ạ…

- Ông với con gì,. Ai cho anh xưng con với tôi. Tôi hỏi anh, hôm nay hái rau cúc tần làm dồi, anh có được tính công điểm không?

Anh ta nhìn quanh cầu cứu, nhưng tất cả đều cúi mặt hoặc lảng đi.

- Dạ, con có được tính công chứ ạ. Nếu không chấm công cho con thì đời nào con ra đây phục vụ các ông ban quản trị ạ…

- Hôm nay có việc gì mà mổ lợn? A, thì ra các anh lấy cớ duyệt phương án ăn chia nên mở lợn đánh chén với nhau…

Kim Ngọc bỗng bải hoải, đứng dậy ra ngoài hiên, nới cúc áo. Không ai dám ra với ông. Mãi sau ông mới quay vào, lia mắt suốt lượt. Ông vật vã vuốt mái tóc thưa bạc lẩm bẩm nói một mình, mà cũng như đang nói với tất cả:

- Cứ dong công phóng điểm thế này thì một công sao mà không âm lạng thóc, không âm xu âm hào. Mà giờ công thì sáng hai tiếng, chiều hai tiếng. Vừa vác cuốc ra đến đồng, nước chưa kịp thấm ướt vết bẻ gót chân đã lên bờ hút thuốc lào, bắt chấy rồi vội về nhà. Đáng lẽ ra một ngày công của người làm ruộng phải ăn được mấy ngày. Tại sao đất ruộng 5% thì năng suất 200kg một sào mà HTX lại chỉ có 50 kg một sào?

Mọi người im lặng, họ cũng như tôi muốn trả lời câu hỏi ông Bí thư vừa ném ra, nhưng bất lực. Câu hỏi nằm ở đâu đó trong đầu ông rồi mà cũng có thể nó ở ngoài đồng lúa. Mãi sau, tôi mới nghe thấy ông độc thoại: "Không, lỗi không ở những người này…"   

Ông Nguyễn Thành Tô hắng giọng, hết mở ra lại cuộn vào tờ báo Nhân Dân, như là những nếp nhăn trong trí ông đang khép mở về những hình ảnh xưa. Tôi đợi ông yên bình trở lại mới tò mò:

- Thế bữa cơm chiều đó thì thế nào ạ.

Ông Tô cười khì:

- Thì chúng tôi về Văn phòng. Cơm nhà. Trên đường về ông Ngọc vẫn chưa hết bực. Ông bảo, hôm nay mà cánh ta ở lại ăn cơm, thì thể nào bọn họ cũng quyết toán là tiếp bí thư mổ lợn. Mà tiếp Bí thư thì còn ai dám tra xét nữa. Chú Tô nhớ nhé, xem họ có dám đánh bùn sang ao không? Nhưng mà cũng tội, không có gì sang trọng bằng miếng ăn mà cũng không gì nhục hơn miếng ăn. Quát nạt người ta, kỷ luật người bằng miếng ăn thì có nên không nhỉ…Dân ta rồi cũng phải đến lúc như các nước tư bản, phải lo nhịn ăn cho giảm cân. Dù sao thì cũng phải nhắc bên kiểm tra xem vụ này… Mai ta đi khảo sát tiếp vùng bà con dân tộc…

Chiếc xe Gát 69 vừa đỗ xịch trước cửa nhà ăn, mọi người lục tục kéo xuống, tôi cũng đang loay hoay, thì Kim Ngọc níu áo giật giật chỉ tay:

- Tô nhìn xem có thấy gì không ?

Hướng theo tay bí thư, tôi chỉ thấy cậu Bách bảo vệ kiêm tiếp phẩm, đang ngồi lau xe đạp.

- Dạ thì cậu Bách lau xe đạp thôi ạ. Có gì đặc biệt đâu thủ trưởng.

- Ai chả biết nó lau xe đạp. Nhưng là nó lau xe đạp nào nào? Xe đạp riêng của nó. Cậu không thấy nó quấn bông vào tăm tre lau từng kẽ nan hoa mắt xích kia à ?- Kim Ngọc cười nhạt lẩy luôn khổ thơ: Xe tư thì giữ như vàng/ Lau từng mắt xích kẽ nan, tai hồng/Xe công về quẳng xó nhà / Quét bằng chổi xể dội vài ba thau…

Tôi không khỏi bật cười vì sự hài hước chua chát đầy thi vị của mấy câu văn vần ứng tác ấy mà người thư ký cũ vừa đọc. Đẩy lon bia về phía tôi, ông Tô nhăn nhó:

- Lão cứ tự nhiên nhé, tôi mấy năm nay toàn ăn chay, bia bọt thịt cá cữ hết rồi. Ngày xưa nghe Bí thư Kim Ngọc nói nước người nhịn ăn vì thừa chất, cứ tưởng chuyện bịa…

Ông Tô nhấp ly nước lọc bôi trơn giọng, kể tiếp:

- Hôm sau, ngỡ đi được ngay, nhưng lại có khách nên lui lại cuối tuần đó. Lần này ông gọi cả Phó Ban Tổ chức tỉnh ủy đi cùng, là cụ Lê Dân lão thành cách mạng hiện đã ngoại bát tuần. Tôi ý tứ hỏi trước Bí thư, rằng hôm nay bữa trưa "sinh hoạt" kiểu gì để còn chuẩn bị bánh mỳ hoặc cơm nắm đi theo. Kim Ngọc đứng trên hè lau khẩu súng săn hai nòng, đang giương súng lên ngắm vào gốc cây, mặt kín bưng; bảo: đến trưa hãy hay, chưa lo làm đã lo ăn là thế nào?      

Cũng phải nói thêm rằng Kim Ngọc vốn đã từng là thượng tá, cục trưởng cục dân quân tự vệ, nên việc ông mê súng và sử dụng thành thạo các loại súng là chuyện chẳng có gì ngạc nhiên. Qua việc dùng súng, ông mượn cớ đi săn bắn chim chuột phá hoại lúa ngô để kiểm tra đồng ruộng một cách khách quan nhất…Vâng, đi từ sáng tinh, mà loanh quanh tạt chỗ này chỗ kia, mấy chục lần dừng xe cho bí thư xuống xem xét ngắm nghía ruộng đồng.

Gần trưa thì chúng tôi cũng đến chân núi Thanh Lanh. Một bản người Sán Dìu. Bản này một dạo đã từng kéo nhau già trẻ gần trăm con người, tất tật bỏ lại ruộng vườn nhà cửa lên vùng núi Tuyên Quang ở.  Họ bỏ đi chỉ vì quyết định sai lầm của một quan chức Tỉnh ủy cấm không cho họ làm lễ Lập Tĩnh (Lễ trưởng thành của con trai khi 17 tuổi) vì cho đó là mê tín dị đoan. Ông Kim Ngọc đi họp ở Hà Nội về tá hỏa, khi nghe chuyện thì chuyện đã rồi. Ông giậm chân giữa sân cơ quan, than thở:

- Trời ạ, đấy là tín ngưỡng tâm linh của họ, là một mỹ tục đẹp, nó có khác gì con trai người Kinh khi 17 tuổi thì mới được tính là một suất đinh ngày xưa đâu. Là cán bộ mà không hiểu hết các phong tục tập quán của dân thì còn nói làm sao lãnh đạo được họ. Các tướng giết tôi rồi…Hễ cứ thắp hương lên bàn thờ là mê tín dị đoan hết cả hay sao?

Thế là ông dẫn cán bộ tổ chức, cán bộ tuyên huấn lên ăn chực nằm chờ với dân hơn nửa tháng trời họ mới đồng ý theo Kim Ngọc về bản cũ. Hóa ra không phải giản đơn tẹo nào. May sao ông trưởng bản đã cùng cảnh tá điền với Kim Ngọc cho địa chủ Đỗ Đình Đạo dưới chân núi Tam Đảo. Ngày xưa, ông già chăn trâu, Kim Ngọc thì trông nom kỹ thuật đồng áng. Và, ông Vũ Tuân từng làm bộ truởng Nội thương, Chánh Văn phòng Trung ương Đảng thì phụ trách giấy tờ sổ sách chi tiêu của đồn điền.…

Đến gần Thanh Lanh, Bí thư bắt tất cả xuống xe, đi bộ vào. Ông xách súng lom khom tác nghiệp, hướng nòng súng về phái đàn chim di, lẫn chim ngói bay kín khoảng ruộng đang sà xuống phá lúa. Tiếng súng đơn độc chát chúa vang động lòng núi. Chúng tôi chưa xong cái giật mình thì đã thấy Bí thư hớt hải chạy theo con chim ngói bị thương vào bụi tre gần bờ ruộng đậu tương phía trước mặt.

Ông lão Sán Dìu vạm vỡ, đội chiếc mũ rách, quần lá tọa, áo chàm, mở phanh ngực đang nhổ đậu tương chín. Hình như hai người đang trao đổi vói nhau. Cùng lúc Lê Dân và tôi tới kịp.

- Mày làm bí thư thì thiếu gì thịt mà phải bắn chim?

- Tao đau dạ dày có ăn được thịt đâu, nhưng lũ chim phá lúa quá thể. Mà lúa thì bọn mày ở đây, ruộng thượng đẳng điền mà cũng để chó con chạy hở đuôi là thế nào.

Ông lão Sán Dìu hất hàm,

- Được, trưa nay mày vào tao ăn cơm chó cơm gà thì tao mới nói cho mày biết.

Bí thư liền nháy chúng tôi biết là sẽ về nhà ông già Sán Dìu.

- Được, bọn tao và mấy thằng này nữa về nhà mày ăn cơm. Nhưng không mổ chó mổ gà làm gì cho vất vả. Mày vẫn nghèo lắm mà…

- Tao nghèo là vì mày một phần đấy?

- Sao lại vì tao ?

- Cứ về nhà tao ăn cơm, thì mày sẽ biết mà…

Trưa ấy, chúng tôi theo Kim Ngọc về nhà ông lão trưởng bản Sán Dìu. Ngôi nhà xây đá vữa đất ụp sụp. Mấy đứa trẻ mắt nhử nhèm, mũi thò lò như dây bấc,  lốc nhốc trần truồng đang tranh nhau ngồi bóc đậu tương luộc trong cái nồi đồng méo, trên bờ hè lồi lõm.

Ông Kim Ngọc chống cây súng săn nhìn bọn trẻ hồi lâu, lắc đầu.

Ông lão nhất quyết bắt phải ăn cơm gà. Ông bảo lâu lắm mới được gặp lại bạn cùng làm tá điền không ăn cơm chó thì phải ăn cơm gà mới đúng cách. Bữa ấy, ông lão đãi thịt gà rang gừng non, đậu phụ kho, đậu phụ rán dầu sở, và nước đậu ngâm giếng mát lạnh.

Có mươi chén rượu ngâm thuốc rễ cây rừng, ông lão mới bật nói.

- Tao không nói thì mày vẫn biết Nguộc à. Nhìn mắt mày là tao biết liền, ở với nhau suốt bao nhiêu năm, tao lạ gì ruột mày thẳng hay cong mà. Tao có nói thì mày cũng không dám bảo tao là Việt gian phản động. Ngày xưa chúng mình làm cho Đỗ Đình Đạo thì nó giao tất cả ruộng cho mình, tùy mình cấy, mình cày, mình gieo mạ giống gì, thẳng hàng hay không thẳng hàng,  nó chẳng thèm biết, đến vụ nó lấy phần nó, mình lấy phần mình. Thế mà bọn mình vẫn đủ ăn cho tới vụ sau. Thế mà nó còn làm ngơ cho mình, trồng thêm nếm ít đỗ, ít hành, ít cà vào những chân ruộng không cấy được hoặc trồng xen vào ruộng ngô lúc còn bé không thu tô.

Bây giờ cũng trên đất Đỗ Đình Đạo có độc lập tự do rồi mà sao tao làm không đủ ăn hả Nguộc? Mày làm quan to nhất cái tỉnh này thì mày phải biết chứ. Mày biết mà mày không làm cho tao đủ ăn là lỗi của mày chứ còn gì nữa. Tao nói một lần đúng luôn đấy. Mày phải nghĩ xem có cách gì không  Cứ bắt tao đi làm theo trống theo kẻng vỏ bom. Làm ruộng làm theo kẻng nhưng sâu lúa, cỏ lúa nó có chờ kẻng nó mới phá hại đâu. Cho tao làm mỗi năm một vụ thì tao cũng trả sản lượng đủ cả một năm cho mày. Tết tao sẽ biếu gà biếu rượu. Nếu sai thì mày cứ cầm dao đâm, tao không xin…

Người Bí Thư nghe bạn cũ mà lặng ngắt. Bất ngờ trong mắt con người tưởng là sắt đá ấy bỗng hoen ướt. Chúng tôi bối rối đặt bát cơm xuống không nuốt nổi. Phó Ban Tổ chức tỉnh ủy Lê Dân an ủi chống chế:

- Bây giờ cả nước bận dồn sức đánh đuổi thằng giặc Mỹ. Sau này thắng nó, ta mới tính tiếp được…

Cụ già Sán Dìu lắc đầu:

- Thì cứ làm thử đi xem sao. Dân chỉ có no nê thôi. Dân no thì đánh thằng nào mà chẳng được. Tao nói vậy, Nguộc nó cũng biết là đúng đấy. Tao nói giữa bụng đấy.

Tôi biết Bí thư đã trù liệu trước cuộc gặp gõ với người bạn tá điền. Vậy mà sự thể xảy ra vẫn khiến ông bất ngờ. Kết bữa ăn trưa trong ngậm ngùi. Bí thư ôm mãi người bạn già vỗ vỗ mãi vào lưng rồi mới bước lên xe. Đường ổ voi, ổ gà ngồi trong xe người bị nhồi lắc như xóc ốc, một tay ôm bụng, nhưng Bí thư vẫn giục lái xe tăng tốc. Anh lái xe biết thủ trưởng đang bị đau dạ dày nên cố tình đi chậm, thì ông quát lên:

- Sao tốc độ của chúng ta chậm như rùa thế. Mục tiêu của chúng ta là phải cho người dân, ăn ngon, mặc đẹp, ở sang, chữa bệnh không mất tiền. Người dân họ chủ động lo liệu đời sống của mình thật khéo mặc dù họ bị ép vào khuôn. Đấy, các anh xem, đậu phụ họ làm ăn mát như thạch. Đâu như đậu phụ mậu dịch vừa hôi vừa bở như bột sắn khô đóng bánh. Thiếu mỡ họ ép dầu sở, dầu lạc. Vừa rẻ vừa ngon, đâu thứ mỡ ôi trong nhà bếp của ta. Mà đó là những thứ tốt nhất họ dành cho tem phiếu nhà bếp Tỉnh ủy đấy. Không biết những cán bộ công nhân tem phiếu mua được những thứ gì …

Anh lái xe luống cuống định tăng tốc độ, nhưng ông Lê Dân đã kịp trừng mắt. Chúng tôi hiểu bí thư đang muốn nói đến điều gì.

Cao hứng ông Nguyễn Thành Tô đứng dậy đi lại trong phòng, tay lúc chắp tay sau lưng, lúc giơ lên chém chém không khí như đang thuyết giảng trước đám đông khán giả về chủ trương khoán quản của người thủ trưởng Kim Ngọc.

- Khi nhìn nhận ra vấn đề cần phải thay đổi về công tác nông nghiệp thì Kim Ngọc đã hình dung ra mô hình sản xuất trang trại ở những vùng có điều kiện tích tụ đất đai, trong đó vai trò của nhà nước là người làm dịch vụ kỹ thuật và bao tiêu sản phẩm cho họ. Mặc dù thời gian đó hai tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ hợp nhất thành Vĩnh Phú, ông đã bị kiểm điểm vì đã khoán chui giấu Trung ương. Những năm bảy mươi của thế kỷ trước, trong một lần ông Đinh Đức Thiện phụ trách đường ống dẫn dầu vào Nam, ra Bắc có lên thăm Vĩnh Phú. Ông Kim Ngọc dẫn Đinh Đức Thiện lên thăm vùng đồi chuyên canh chè Thanh Ba. Kim Ngọc chỉ tay lên những sườn đồi chè khô cằn, nói: Sau này đánh Mỹ xong, toàn bộ hệ thống đường ống dẫn dầu vào Nam, nếu có thể anh bố trí cho bà con nơi đây một vài chục cây số. Nhờ luôn các kỹ sư của anh thiết kế vận hành luôn hệ thống tưới chè trên đồi cho bà con. Chúng tôi sẽ trả công lao xứng đáng…

Có vẻ như ông Nguyễn Thành Tô đã nhớ lại những câu chuyện giữa Kim Ngọc với những nhân vật rường cột hàng đầu của đất nước. Những cơ hội như thế này, không phải mấy ai viết lách cũng may gặp. Gần như nín thở, nhưng tôi vẫn phải làm bộ bình thường;

- A, vâng, anh có nghe hay có biết gì về sự kiện đồng chí Trường Chinh và ông Kim Ngọc tranh luận với nhau về khoán quản?

- Sao lại không? Tôi không được chứng kiến, nhưng với công việc của tôi lúc đó, tôi được biết rõ.

- Đã khoán chui thì phải giấu thế mà làm sao Trung ương lại biết ạ?

- Nó là thế này, mùa hè năm 1967, đồng chí Trường Chinh đi nghỉ ở Tam Đảo, muốn nắm tình hình nông nghiệp nên đã cử thư ký xuống núi hỏi han bà con. Thấy người của Trung ương, bà con nông dân phấn khởi kể tông tốc không giấu, nào no nê lắm, không đi làm theo kẻng vỏ bom nữa, ruộng đất ai có người ấy làm không phải chung chạ tị nạnh nhau mất đoàn kết, mất việc…Thư ký đó nghe chuyện mà vã mồ hôi, vội về báo cáo thượng cấp. Dường như chưa tin, đồng chí Trường Chinh lại phái tiếp người thư ký thứ hai đi nắm tình hình ở các vùng khác trong tỉnh Vĩnh Phúc. Việc vẫn y hệt.

Đồng chí Trường Chinh xuống núi gặp Kim Ngọc. Là người thận trọng, uống nước cũng uống sau người khác, nghe đi nghe lại nhiều lần mới nói, người khác đọc văn bản của mình viết ra thì đồng chí Trường Chinh cầm bút dò từng chữ. Thế nhưng lần này, sau khi hàn huyên lấy lệ thì đồng chí Trường Chinh  hỏi Kim Ngọc việc hệ trọng kia. Kim Ngọc thẳng thắn thừa nhận. Đồng chí Trường Chinh khẳng định Kim Ngọc mắc ba khuyết điểm nghiêm trọng:

Kim Ngọc bình tĩnh đưa ra những kiến giải có tính khoa học mà chính ông đã chiêm nghiệm qua thực tiễn ở cơ sở. Ông cho rằng, chưa thể xây dựng qui mô sản xuất tập trung, khi nông thôn thừa lao động, thiếu xăng dầu, chi phí sản xuất cao nông dân không chịu được, không thể áp dụng khoa học kỹ thuật, cơ giới hóa khi trình độ người dân mới thoát mù chữ, đồng thời không thể có mô hình văn hóa chung cho tất cả các làng xã, khi đình chùa bị phá hủy, mà cơ cấu mới chưa ổn định.

Nông thôn cần phải có thời gian để chuẩn bị. Người nông dân cần được tích trữ tiềm lực kinh tế, một khi có kinh tế thì hãy nói đến học hành và xây dựng thiết chế văn hóa mới. Chúng ta hiện đang cần nông dân phát huy hết kinh nghiệm và nội lực của mỗi cá nhân để tạo dựng nền tảng.

Người nông dân cần con cá và bát cơm. Chúng tôi mới thử làm thí điểm, đời sống của dân nâng cao hơn hẳn. Mọi nghĩa vụ với nhà nước, không còn hộ nào không hoàn thành. Chẳng lẽ chúng ta làm cho dân no ấm lại là sai đường lối? Chính Lê-Nin đã từng nói phải để cho người nông dân suy nghĩ trên luống cày của họ từ mười đến hai mươi năm đó sao .

Đi bất cứ đâu về nông thôn đều nghe trẻ con người già hát mỉa mai sự nghiệp hợp tác hóa nông nghiệp của chúng ta. Mỗi người làm việc bằng hai/ để cho chủ nhiệm mua đài mua xe. Mỗi người làm việc bằng ba/ để cho chủ nhiệm xây nhà xây sân. hoặc, trâu đen ăn cỏ,/trâu đỏ ăn gà … Công nông đi không về rồi/ lấy gì mà đổ vào nồi công nông…

Từ trước đến nay, một khi ca vè đã xuất hiện trong dân gian về các hiện tượng xã hội, thì đó là những lúc các mối quan hệ trong xã hội đã căng thẳng đỉnh điểm. Chúng ta cần phải điều chỉnh cách quản lý xã hội của chúng ta thông qua xử lý các mối quan hệ xã hội ở nông thôn.

Loạt hình ảnh về nông thôn mới trong thơ Tố Hữu nó quá đẹp, nhưng không phải cái đẹp nào cũng có nội dung tương xứng và hữu ích. Rồi chúng ta sẽ có hình ảnh nông thôn Việt no ấm, yên bình cần bằng với những yếu tố truyền thống, hiện đại…

Ông Nguyễn Thành Tô vào buồng mang ra xấp ảnh đen trắng, ngón trỏ lần lần trên mớ hình ảnh quá vãng:

- Đâu là tấm ảnh tôi chụp Bí thư Kim Ngọc thời kỳ đó…

Người đàn ông khô gầy, cương nghị trong bộ quân phục cũ. Đôi mắt sáng, nhưng trầm mà vẫn ánh lên tia chói lạnh cô đơn. Người thư ký cũ nhìn nhiêng ra nắng mùa đông bỗng chói gắt.

- Sau đó thì hợp nhất hai tỉnh, Kim Ngọc vẫn là bí thư tỉnh mới, nhưng ông phải làm kiểm điểm tự đọc trước tỉnh ủy nghiêm túc. Không khí căng thẳng, ngột ngạt bao trùm. Quần chúng lẫn đảng viên lúc thì tin Kim Ngọc đúng, lúc thì tin chủ trương trên là đúng. Trong những lúc rời hội nghị ông vẫn điềm tĩnh nói với người thân: Rồi các anh sẽ chứng kiến, chân lý của chúng ta sẽ đúng. Nhưng đôi khi chân lý phải lòng vòng. Chẳng có gì lạ. Đảng của chúng ta là Đảng trẻ, Đảng ta luôn tiến bộ. Nhưng rồi cuộc sống vẫn cần phải tiến lên theo qui luật. Đại hội Tỉnh Đảng bộ hợp nhất, tuy mất  30 phiếu trên tổng số 200 đại biểu, nhưng ông vẫn trúng cử với số phiếu rất cao.

Phong trào xây dựng HTX theo lối tập trung vẫn thu được những kết quả khả quan, nhờ sự lãnh đạo sâu sát của bí thư cũng như tập thể. Vĩnh Phú đã có những điển hình tiên tiến. Kim Ngọc mời đồng chí Trường Chinh về thăm những gương điển hình đó. Thi sĩ Sóng Hồng có thơ tặng Kim Ngọc:

Phù Lập làm phân thật khác thường / Phương Trù thuỷ lợi đáng nêu gương/ Chăn nuôi tập thể Hoà Loan giỏi/ Cây rợp bên đường bóng Lạc Trung.

Và đến năm 1970 thì hầu như việc khoán hộ của Kim Ngọc đã được một số những nhà lãnh đạo Đảng và Nhà nước quan tâm và xem xét nghiêm túc. Trên thực tế là chưa có một văn bản nào của Đảng coi Kim Ngọc là một người đã đi lại ngược đường lối Đảng.

Tại hội nghị về nông nghiệp ở Thái Bình năm đó, tôi tháp tùng Bí thư Kim Ngọc đi dự. Tôi nhớ mãi hình ảnh Kim Ngọc trong sự quan tâm của đồng chí Lê Duẩn và Phạm Văn Đồng. Ngoài sảnh hội trường, trong giờ giải lao, Lê Duẩn một bên, Phạm Văn Đồng một bên. Hai người ép Kim Ngọc đứng giữa chụp ảnh. Hai lãnh tụ to cao, mỡ màng mà Bí thư của tôi gầy mỏng liêu xiêu. Trong câu chuyện ngoài lề nói về sự sâu sát của cán bộ với cơ sở, Kim Ngọc đã lẩy một câu Kiều như sau: Đừng để sân rêu chẳng vết dấu giày. Lê Duẩn và Phạm Văn Đồng đã cảm khoái cao hứng chung tay bế Kim Ngọc tung lên cao mà hô: Đây rồi, nhà thơ của chúng ta, nhà kinh tế của chúng ta đây rồi. Đám đông vây quanh vỗ tay rầm rầm.

Đứng ở vòng ngoài mà tôi bỗng tóa mồ hôi, tim đập thình thình. Tôi đã từng tiếp xúc với nhiều lãnh tụ Đảng, Nhà nước nhưng chưa bao giờ được chứng kiến cảnh tượng đang diễn ra với những nhân vật ngày đêm chỉ nghĩ đến nước nhà, đến cái sự nghiệp chung lại có thể tung hô Bí thư Kim Ngọc, người đã từng bị kiểm điểm trước tập thể tỉnh ủy cả một tuần vì sự vượt quyền trung ương. Tôi thở phào mừng hơn bao giờ. Mấy tháng sau thì Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã đích thân gửi cho Kim Ngọc chiếc Môtxcôvich đỏ, để đi lại cho đỡ vất vả. Đó là chiếc Môtxcôvich duy nhất của các bí thư tỉnh ủy lúc bấy giờ.

Cũng năm đó, Kim Ngọc đi thăm tỉnh Cao Bằng. Ông Vũ Ngọc Linh là bí thư tỉnh Ủy Cao Bằng cũng là bạn thân từ hoạt động bóng tối. Trong bữa ăn hai người trò chuyện vui vẻ. Vũ Ngọc Linh hỏi Kim Ngọc bao giờ vào Trung ương vì khoán quản gần như đã được nhận thức lại. Và còn nói thêm:

- Ông Duẩn lên đây còn ở lại nghỉ 20 mươi ngày, huống hồ tôi với anh. Anh cũng nên nghỉ lại bằng thời gian ông Duẩn.

Kim Ngọc gật gù thanh thản:

- Cơn sóng gió nhất đã qua rồi. Tôi không dám so với Tổng Bí thư, nhưng cố lắm thì cũng chỉ dám ở mươi ngày… Ông Võ Chí Công phụ trách công tác nghiên cứu chính sách nông nghiệp đang mê mẩn khoán quản, đang thúc tôi tiếp tục làm. Nhưng tôi đang phải chờ thêm một chút để có đồng đội. Ông Đoàn Duy Thành ở Hải Phòng cũng đang hẹn lên trao đổi học tập để áp dụng …

Gấp lại những tấm ảnh cũ, ông Nguyễn Thành Tô tiếc nuối:

- Đáng lẽ ra thì mọi việc đã sáng tỏ đâu vào đấy rồi. Nhưng tiếc là Đại hội Đảng toàn quốc cứ hoãn đi hoãn lại vì lý do chưa giải phóng miền Nam. Vấn đề của Kim Ngọc cứ để treo đấy, mặc dù những cấp cao nhất đã thống nhất. Nhưng nguyên tắc Đảng thì vẫn phải chờ đến Đại hội…

Đứng dậy định kết thúc câu chuyện, thì trên tivi đưa tin bão lũ miền Trung ông bỗng nhớ ra vấn đề hệ trọng nào đó, liền giơ tay lên như xin phát biểu trong hội nghị:.

- Anh có biết không, chính Bí thư Kim Ngọc đã đưa ra khẩu hiệu ứng xử với thiên nhiên mà bây giờ chúng ta đang nghiên cứu áp dụng đó là: Phòng, chống, tránh, lợi dụng và cải tạo thiên nhiên. Với đất canh tác nông nghiệp, không nên tăng vụ mà là tăng năng suất cây trồng, bằng phương pháp giống, phương pháp canh tác kỹ thuật và dinh dưỡng đất, để đạt năng suất cao nhất trên đơn vị diện tích.

Tăng nhiều vụ thì chỉ mau tàng kiệt đất. Đất cũng như một cơ thể sống, nó cần được hồi sinh và nghỉ ngơi. Đấy, Bí thư Kim Ngọc coi đất như một con người. Với nhưng khu vực như đê địa phương, đê quai bãi đắp đê quá tốn kém, nên hàng năm tháo nước vào đồng cục bộ, lấy cá, lấy phù sa cho đồng ruộng, cải tạo đất mà không tốn khoản kinh phí khổng lồ gia cố đê…

N.T.T.K

(Kỳ sau đăng tiếp)