Vấn đề 01 chương trình nhiều sách giáo khoa (SGK) đã được đặt ra từ lâu. Đối với các nước có nền giáo dục phát triển đây là chuyện bình thường. Trong thực tế ở miền Nam trước giải phóng (1975) có rất nhiều bộ SGK khác nhau của cùng một chương trình (CT). Sau 1975 CT cải cách giáo dục cấp PTTH, từ năm 1989 cũng đã thực hiện biên soạn 02 bộ sách Văn và 03 bộ sách Toán. Cho đến năm 2000, vừa hợp nhất 2 bộ sách văn và 3 bộ sách toán xong thì năm 2002 khi triển khai đổi mới CT giáo dục phổ thông theo nghị quyết 40 của Quốc Hội khóa X, lại tổ chức biên soạn 6 môn có 02 bộ SGK. Dường như 02 bộ vẫn chưa đủ, dư luận cho rằng cần có nhiều bộ SGK hơn. Rất nhiều lý do được nêu lên, thậm chí có người cho rằng:“trước nay chúng ta nêu lên nhiều băn khoăn, chỉ ra vô số bất cập của SGK chính là vì chúng ta chỉ có một bộ”[1]...

Gần đây khi xây dựng Đề án Đổi mới chương trình và sách giáo khoa những năm sau 2015, vấn đề một chương trình, nhiều sách giáo khoa lại được đặt ra. Chỉ khác là lần này không còn là dư luận nữa mà nội dung này đã chính thức được Chính phủ đưa vào Đề án và Tờ trình như một chủ trương để xin ý kiến Quốc Hội vào kỳ họp thứ 8 tháng 10/2014.

Là thành viên của Ban soạn thảo Đề án và thay mặt Ban thường trực đổi mới chương trình và sách giáo khoa sau 2015, tôi xin được nêu một số vấn đề xung quanh chủ trương 01 chương trình nhiều sách giáo khoa đã được Chính phủ thảo luận và đề xuất trong Tờ trình Quốc hội.

1. Chủ trương một chương trình nhiều sách giáo khoa trong Đề án…

Nhìn một cách tổng quát, về lí thuyết nhiều bộ SGK là một chủ trương đúng. Trước hết vì nó phù hợp với bản chất và quy luật phát triển đa dạng của hiện thực đời sống. Đó là xu thế của các nền giáo dục hiện đại, tiên tiến trong bối cảnh một thế giới bùng nổ thông tin, sự kết hợp đa phương tiện và thái độ tôn trọng sự đa dạng, khác biệt; sau đó mới là các lýdo khác nữa trong điệu kiện cụ thể của Việt Nam, chẳng hạn:

a) Tránh được hiện tượng độc quyền trên nhiều bình diện: kinh doanh, phát hành, in ấn, biên soạn... Nhiều bộ SGK sẽ tạo ra được sự cạnh tranh; sẽ huy động được trí tuệ của nhiều tầng lớp trong xã hội. Sự cạnh tranh lành mạnh sẽ buộc người biên soạn làm việc có trách nhiệm hơn, cẩn trọng và chăm chút hơn đối với sản phẩm của chính mình.

b) Tạo ra nhiều nguồn thông tin đa dạng và phong phú, nhiều cách tiếp cận, nhiều phương pháp suy nghĩ, nhiều con đường đi đến chân lý...Xem một số bộ sách của nước ngoài có thể thấy cách thức biên soạn giữa các sách rất khác nhau. Cùng một vấn đề cuốn này chỉ nói vài câu, nhưng cuốn khác có thể nêu cả một đoạn dài, thậm chí hàng trang; cùng giới thiệu về một tác phẩm, cuốn A khai thác đoạn trích này, cuốn B có thể nêu đoạn trích, nội dung khác. Cùng một nhà văn nhưng mỗi sách học các tác phẩm cụ thể rất khác nhau...Thậm chí ở Mỹ, có quan điểm chỉ đưa vào học các tác phẩm “phức tạp”, có nhiều cách hiểu, có nhiều vấn đề đang tranh luận... để học sinh (HS) cùng tham gia phản bác, trao đổi, từ đó tự tìm cho mình một cách hiểu, một cách giải mã, tiếp nhận.

c) Tạo ra nhiều sự lựa chọn cho người tiêu dùng, chủ yếu là GV và HS, giống như ta vào ăn tự chọn ở một khách sạn lớn, tha hồ tìm món gì hợp với khẩu vị và sở thích của mình. Thực tiễn cuộc sống cũng đã thay đổi khác trước, dù không có nhiều SGK thì hiện nay GV và HS vẫn có thể tiếp cận vấn đề, giảng dạy và học tập từ những nguồn khác nhau của các phương tiện thông tin đại chúng, nhất là từ internet.

Có thể thấy, ý nghĩa cơ bản của việc biên soạn nhiều bộ SGK là nhằm nêu lên nhiều cách tiếp cận, nhiều con đường đến với chân lí, đa dạng hóa một đơn vị kiến thức cơ bản (chuẩn) bằng những nội dung cụ thể khác nhau.

Trong thực tế, giáo dục Việt Nam cũng đã thử nghiệm thực hiện biên soạn 1 chương trình, nhiều sách giáo khoa dưới những hình thức khác nhau; còn đối với các nước phát triển như Mỹ, Anh, Úc, Pháp, Đức, Trung Quốc, Nga, Hàn Quốc,...thì cũng một chương trình có nhiều bộ sách giáo khoa đã thực hiện từ rất lâu.

Nhận thức được ý nghĩa và tầm quan trọng của vấn đề, ban biên soạn Đề án Đổi mới chương trình và sách giáo khoa 2015 đã chính thức đưa chủ trương này thành một nội dung quan trọng, một điểm mới của Đề án.

Trước hết nó trở thành một trong sáu nguyên tắc đổi mới: “Khuyến khích cá nhân, tổ chức tham gia biên soạn sách giáo khoa (sách in và sách điện tử) trên cơ sở chương trình giáo dục phổ thông đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt, sử dụng thống nhất trong toàn quốc”.

Từ đó chủ trương này được cụ thể hóa trong phần Nội dung đổi mới, cụ thể là: “ Thực hiện chủ trương một chương trình, nhiều sách giáo khoa:

- Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn, thẩm định và ban hành chương trình giáo dục phổ thông để sử dụng thống nhất trong toàn quốc.

- Dựa trên chương trình thống nhất toàn quốc, khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn nhiều bộ/cuốn sách giáo khoa khác nhau. Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành các quy định về cấu trúc và tiêu chí đánh giá sách giáo khoa, biên soạn, thẩm định sách giáo khoa; thành lập Hội đồng thẩm định và tổ chức thẩm định sách giáo khoa; ban hành quyết định công nhận các bộ/cuốn sách giáo khoa được phép lưu hành dựa trên kết quả của việc thẩm định.

- Đa dạng hoá các tài liệu dạy học; giáo viên và học sinh có thể vận dụng sách giáo khoa và tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau, nhiều cách tiếp cận khác nhau để đạt được mục tiêu và chuẩn chương trình.”

Chủ trương trên còn tiếp tục được cụ thể hóa trong phần Nhiệm vụ và giải pháp của Đề án bằng việc khẳng định: “Thực hiện chủ trương một chương trình nhiều sách giáo khoa; trong đó chỉ có chương trình là mang tính pháp lý, sách giáo khoa là một tài liệu quan trọng nhưng không có tính pháp lý.” Và chỉ ra những lợi ích của chủ trương này.

Đề án và Tờ trình cũng đã đề xuất phương hướng thực hiện chủ trương này bằng phương án cụ thể sau:

“ Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn một bộ sách giáo khoa; đồng thời các tổ chức, cá nhân biên soạn các sách giáo khoa khác.”

Đồng thời nêu lên những ưu điểm, hạn chế của phương án đã đề xuất:

- Ưu điểm: Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ động về thời gian và công việc trong quá trình triển khai đổi mới chương trình một cách đồng bộ, kịp thời mà vẫn phát huy được lợi ích của chủ trương nhiều sách giáo khoa nêu trên.

- Hạn chế: Bộ Giáo dục và Đào tạo đã tổ chức biên soạn một bộ sách giáo khoa nên có thể sẽ xuất hiện tâm lý e ngại của các tổ chức, cá nhân muốn biên soạn sách giáo khoa khác.

Chính phủ đề xuất với Quốc hội cho triển khai theo phương án này, đồng thời xin báo cáo Quốc hội những ý kiến đề xuất khác nhau.

2.  Những vấn đề cần trao đổi

Trong quá trình thảo luận ở các hội nghị, hội thảo còn có ý kiến nêu lên các phương án khác về biên soạn sách giáo khoa như sau:

- Ý kiến thứ nhất: Các tổ chức, cá nhân biên soạn sách giáo khoa; Bộ Giáo dục và Đào tạo không tổ chức biên soạn.

 - Ý kiến thứ hai: Khuyến khích các tổ chức, cá nhân biên soạn nhiều bộ sách giáo khoa, Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức thẩm định chọn lấy một bộ sách giáo khoa tốt nhất.

- Ý kiến thứ ba : Bộ GD&ĐT chủ trì biên soạn một số SGK thuộc các môn KHXH - NV và một số môn học hoặc chủ đề tự chọn mà các tổ chức cá nhân không biên soạn.

Ngoài các phương án nêu trên, trong nhiều hội thảo và gần đây nhất là cuộc họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, chủ trương này vẫn còn có những băn khoăn xung quanh một số vấn đề sau:

-   Nếu Bộ GD&ĐT chủ trì biên soạn 1 bộ SGK và Bộ lại tổ chức thẩm định thì có công bằng và quan không?

-   Việc đầu tư ban đầu cho Bộ GD&ĐT biên soạn 1 bộ SGK dự kiến là 321 tỷ đồng ( trong đó có nhiều việc, không phải chi toàn bộ cho tác giả), vậy các bộ SGK  do cá nhân và tổ chức khác biên soạn có được đầu tư ban đầu thế không ?

-   Tính khách quan của Hội đồng thẩm định và những tiêu cực trong việc phát hành SGK khi triển khai chủ trương này.

-   Trong trường hợp Bộ GD&ĐT không chủ trì biên soạn SGK ( chỉ làm chương trình), nếu khi đã đến thời điểm triển khai chương trình mới mà chưa hoặc chưa đủ SGK cho GV và HS thì sẽ thế nào? Ai chịu trách nhiệm ?

-   Vấn đề thi, kiểm tra, đánh giá trong bối cảnh nhiều bộ SGK sẽ như thế nào?

-   Có nên dịch chương trình và một số bộ SGK các môn KHTN của nước ngoài để sử dụng một cách trực tiếp, giảm công sức biên soạn mà lại cập nhật được với xu thế hiện đại ?

-   Người nước ngoài và Việt kiều có được viết SGK không? Các nhà xuất bản nước ngoài có được phép biên soạn SGK cho VN hay không? Các cá nhân người VN có được phép hợp tác với tổ chức hay cá nhân nước ngoài đầu tư vào viết SGK ở VN không?

-   Có nhất thiết là phải biên soạn lại SGK của tất cả các môn học? Có thể các môn tự nhiên khá ổn định thì chậm lại, chưa cần biên soạn lại ngay ( GS. Huỳnh Như Phương; GS. Nguyễn Minh Thuyết)

-   Một tổ chức hay một cá nhân có thể viết nhiều bộ sách của một môn học không? Các tỉnh có được phép thành lập hội đồng thẩm định sách có sự giám sát và kiểm tra của Bộ để sử dụng cho địa phương mình hay tất cả sách đều phải thẩm định bởi những hội đồng thẩm định do Bộ thành lập và do bộ trưởng phê duyệt?”. ( GS. Hoàng Văn Vân)

-   “Tất cả các SGK phải được Bộ thẩm định, phê duyệt thì liệu có nảy sinh cơ chế xin - cho hay không?” (Ông Huỳnh Ngọc Sơn- Phó chủ tịch QH)

-   Đề nghị Bộ không soạn, chỉ nên thẩm định và chọn ra một bộ chuẩn để dạy và học, còn lại các bộ khác chỉ là sách tham khảo. Nhiều bộ thì rất dễ giáo viên học sinh phải mua nhiều, tham khảo nhiều, con nhà nghèo lấy đâu ra tiền mà mua nhiều. (Ông Nguyễn Hạnh Phúc- Chủ nhiệm văn phòng QH)

-   Đặc biệt là Chương trình GDPT mới sẽ xây dựng như thế nào để tạo điều kiện cho việc triển khai nhiều SGK ? Chương trình của Việt Nam từ sau 1975, kể cả chương trình xây dựng năm 2002 được Bộ trưởng Bộ GD&ĐT phê duyệt chính thức vào 2006, thực chất vẫn chỉ là chương trình để viết 01 bộ SGK. Bởi vì chương trình vẫn buộc chặt người viết sách, làm thay người viết sách bằng những quy định quá cụ thể chi tiết...khiến các tác giả SGK không thể viết khác được.

-   Việc triển khai nhiều bộ SGK nếu không gắn với những thay đổi như chất lượng giáo viên, trình độ và cách thức quản lí, cách ra đề thi, kiểm tra –đánh giá… thì SGK sẽ không đạt được kết quả tốt.  

3. Giải pháp

Như trên đã nêu, trong Tờ trình, Chính phủ đã đề nghị Quốc Hội cho thực hiện theo phương án sau:

“Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn một bộ sách giáo khoa; đồng thời các tổ chức, cá nhân biên soạn các sách giáo khoa khác.”

Cùng với việc nêu lên những ưu điểm và hạn chế của phương án này, Tờ trình cũng đã dề xuất giải pháp thực hiện kèm theo sau đây:

- Tăng cường tuyên truyền giải thích để xã hội hiểu rõ sách giáo khoa do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn nhằm bảo đảm tính chủ động trong việc triển khai chương trình. Nếu giao toàn bộ việc biên soạn sách giáo khoa theo hướng xã hội hóa mà không có một đơn vị xuất bản nào chịu trách nhiệm chính, bảo đảm việc biên soạn SGK đúng tiến độ để phục vụ đổi mới chương trình; thì sẽ hết sức bị động trong việc triển khai, thực hiện; nhất là trong bối cảnh có thể triển khai đồng loạt tất cả các lớp ở Tiểu học và các lớp đầu cấp THCS và THPT.

- Việc có một bộ sách giáo khoa do Bộ Giáo dục và Đào tạo tổ chức biên soạn không ảnh hưởng đến việc có các bộ sách giáo khoa khác cùng lưu hành; Vì mấy lí do sau đây:

+ Thứ nhất tất cả các bộ sách giáo khoa đều được Hội đồng quốc gia thẩm định độc lập. Hội đồng thẩm định quốc gia do nhiều nhà khoa học đến từ nhiều ngành, không phải chỉ mình Bộ GD&ĐT.

+ Thứ hai, chủ trương mới này chấp nhận có nhiều bộ SGK, chứ không phải chỉ cho phép 1 bộ; có nghĩa là cứ bộ SGK nào đủ tiêu chuẩn theo các tiêu chí đã ban hành thì đều được Bộ GD&ĐT cấp phép sử dụng trong các nhà trường phổ thông.

+ Thứ ba và quan trọng hơn là vấn đề phát hành, lựa chọn bộ SGK nào để sử dụng. Để tránh những tiêu cực trong việc lựa chọn, phát hành SGK, Đề án đã nêu lên giải pháp: Bộ GD&ĐT hướng dẫn các nhà trường/ địa phương lựa chọn SGK theo quy trình; các nhà nhà trường tổ chức cho giáo viên, đại diện phụ huynh học sinh và học sinh tìm hiểu các sách giáo khoa đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo thẩm định và phê duyệt cho sử dụng. Trong quá trình dạy học, giáo viên và học sinh có thể tham khảo những sách giáo khoa khác.

- Để tạo sân chơi đầu tư bình đẳng, bộ sách do Bộ GD&ĐT tổ chức biên soạn, sau khi có bản thảo sạch, sẽ bán đấu giá bản thảo; tiền bán được nộp lại cho ngân sách nhà nước. Cũng có thể đề nghị nhà nước thông qua các nhà xuất bản cho các tổ chức, cá nhân đã đăng kí và được phê duyệt viết SGK vay tiền ngân hàng với lãi xuất ưu đãi để đầu tư cho việc biên soạn SGK, sau khi phát hành sẽ hoàn trả. Đề xuất này sẽ phát sinh một thực tế là: giá SGK sẽ tăng do các NXB phải tính vào giá thành chi phí biên soạn ban đầu (vốn trước đây là nhà nước bao cấp).

- Tạo điều kiện đủ thời gian để làm tốt việc xây dựng CT và viết SGK ( 3,5 năm). Xây dựng CT trước, sau đó biên soạn SGK và các tài liệu bồi dưỡng; tập huấn thật tốt cho cán bộ quản lý giáo dục, giáo viên các bộ môn trước khi triển khai chương trình mới; đặc biệt chú ý hướng dẫn và bồi dưỡng phương pháp dạy học trong bối cảnh 01 chương trình, nhiều bộ SGK.

- Việc thi, kiểm tra, sánh giá kết quả giáo dục dựa vào chương trình và chuẩn chương trình, không dựa vào sách giáo khoa.

*    *

*

Có thể nói chủ trương 1 chương trình, nhiều sách giáo khoa là chủ trương đúng. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng nếu thực hiện chủ trương này thì cần phải tính đến tất cả những hệ lụy, khó khăn, thậm chí là những thách thức lớn nếu muốn triển khai cho đúng hướng, có tính khả thi và bảo đảm chất lượng.

Thực tiễn nước ta cho thấy, một chủ trương dù rất đúng đắn nhưng nếu chưa đủ những điều kiện cơ bản, cần thiết; nếu tổ chức thực hiện nóng vội sẽ dẫn đến nhưng hậu quả khó khắc phục và không lường hết được. Tuy nhiên, nếu chờ cho thật đầy đủ các điều kiện mới tiến hành thì không biết đến bao giờ mới thực hiện được những ý tưởng tốt đẹp, cập nhật được với xu thế tiến bộ của thế giới; thậm chí không bao giờ làm được.

Chính vì thế Bộ GD&ĐT rất trân trọng và mong mỏi các tổ chức, cá nhân, các nhà khoa học, nhà quản lý trong và ngoài ngành tư vấn, phản biện, góp ý và nhất là đề xuất cho Bộ những phương án và giải pháp hay, nhằm thực hiện tốt chủ trương 01 chương trình, nhiều sách giáo khoa.

Đ.N.T - Hà Nội 10/10/2014