Dị bản trong thơ văn, nhất là văn thơ truyền miệng là chuyện không có gì khó hiểu. Sáng tạo nghệ thuật là một quá trình liên tục tìm tòi, suy nghĩ, gọt giũa để tác phẩm ngày càng hoàn chỉnh. Việc thay chữ này, đổi chữ kia, bỏ dấu này, thay dấu khác là chuyện bình thường. Nghiên cứu các dị bản cũng như nghiên cứu các bản sửa chữa khác nhau của nhà văn, nhà thơ nào đó là một công việc hấp dẫn và có thể rút ra được nhiều nhận xét, kết luận thú vị. Tuy nhiên cần phân biệt việc sửa chữa có chủ đích của tác giả với việc có quá nhiều dị bản do in ấn, sao chép, do sự thiếu thận trọng của công tác sưu tầm, tuyển chọn, lưu giữ và công bố văn bản. Việc đầu rất cần làm, nhưng việc sau rất nên tránh. Từ các dị bản  Bài ca chúc Tết thanh niên của nhà thơ, nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu, có thể thấy rất rõ điều đó.

Ra đời năm 1927, bài thơ được đưa vào học trong nhà trường từ rất lâu và dường như không thấy có gì phải bàn cãi, trao đổi. Thế nhưng chỉ cần đối chiếu vài tài liệu có in bài thơ này đã thấy vấn đề “không ổn”, nhất là về văn bản. Cứ theo sách giáo khoa Văn học 11 thì toàn văn Bài ca chúc Tết thanh niên như sau:

Mặc dù tác giả, hoàn cảnh sáng tác và lai lịch của bài thơ hết sức rõ ràng, nhưng không hiểu sao lại rất nhiều dị bản. Tuy chưa có tư liệu đầy đủ, nhưng 07 bản mà chúng tôi đối chiếu đều khác nhau, không ít thì nhiều. Khác ít nhất là một từ, ví dụ hai bản cùng dẫn ra theo báo Tân thế kỷ ngày 3-2-1927 nhưng một bên là:"Thưa các cô, các cậu, lại các anh"( Văn 11- GD, 1991, tr 84), còn bên kia lại là: "Thưa các cô, các chị, lại các anh "( Thơ văn yêu nước và cách mạng đầu thế kỷ XX, nxb Văn học, 1976, tr 146).

Ngay cùng một người biên soạn, trích từ cùng một nguồn vẫn có 3 chỗ dị bản. Bản đầu (Văn 11- GD.1991) ghi: “Xếp bút nghiên và tu dưỡng lấy tinh thần”, đến bản sau (Văn học 11- GD.2000) lại là “Xếp bút nghiên mà tu dưỡng lấy tinh thần”; bản đầu ghi: “Đừng ham chơi, đừng ham mặc, ham ăn”(2 chữ đừng); bản sau có thêm một chữ đừng: “Đừng ham chơi, đừng ham mặc, đừng ham ăn”; bản đầu: “Dựng gan góc lên đánh tan sắt lửa”, bản sau lại là: “Dựng gan óc lên đánh tan sắt lửa”.

Các bản khác có rất nhiều điểm không giống nhau. Có thể nêu lên những câu khác nhau nhiều như: "Dây thành bại quyết ghe phen liên hiệp lại " (Văn 11, sđd); ở sách Văn học 11 ( nxb GD,1991) lại là:"Dây đoàn thể quyết ghe phen liên hiệp lại". Câu "Xếp bút nghiên và tu dưỡng lấy tinh thần" (Văn 11, sđd), ở sách Văn học 11 lại là :" Cởi lốt xưa mà tu dưỡng lấy tinh thần". Câu: "Dựng gan góc lên đánh tan sắt lửa" (Văn 11, sđd), ở sách kia là: "Đúc gan sắt để dời non lấp bể "( Văn học11- nxb GD,1991. Câu này ở Hợp tuyển thơ văn...lại là :"Dựng gan óc lên đánh tan sắt lửa ". Ngoài ra còn có rất nhiều chữ khác nhau giữa hai sách như "chua với xót" ( Văn 11 ) và "bao chua với xót"( Văn học 11 ); rồi :"đừng ham mặc, ham ăn" (Văn 11) và :"đừng ham mặc, đừng ham ăn "( Văn học 11 ). Câu này trong bản của Hoài Thanh lại là:"Chẳng thèm chơi, chẳng thèm mặc, chẳng thèm ăn "( Phan Bội Châu - cuộc đời và thơ văn - nxb Văn Hoá , 1978, tr.140 )... Đó là chưa kể đến hệ thống dấu câu của các bản cũng có nhiều chỗ rất khác nhau.

Thật khó hiểu khi cả 2 bản đều ghi nguồn trích dẫn là từ báo Tân thế kỷ ngày 3-2-1927 mà lại không giống nhau. Hơn nữa với một bài như Bài ca chúc Tết thanh niên của một tác giả nổi tiếng, mới hồi đầu thế kỷ XX thì các nhà nghiên cứu về thơ văn Phan Bội Châu không nên để có tình trạng như thế. Riêng đối với sách giáo khoa dùng trong nhà trường, chúng tôi nghĩ cần nhất quán, theo bản nào thì nên dùng thống nhất, tránh dùng các bản khác nhau, sẽ rất phiền hà trong nhiều chuyện, đặc biệt  là việc thi cử .

Từ vấn đề dị bản của Bài ca chúc Tết thanh niên, chúng tôi nghĩ nhiều đến công tác lưu giữ, hồi phục và công bố văn bản, một công việc hết sức cần thiết và làm càng sớm, càng cẩn thận, càng tốt.  

Mười năm sau, trên tờ Kiến thức ngày nay ( số 397-20-8-2001) tác giả Hữu Vi công bố bài thơ này lại có thêm những điểm khác, nhất là những chỗ ngắt nghỉ, xuống dòng và hệ thống dấu câu của bài thơ.

Đối với nhiều bài thơ, dấu câu và cách ngắt nhịp khác nhau có thể không ảnh hưởng lắm tới ý nghĩa và sắc thái biểu cảm, nhưng với nhiều bài thơ, nhiều đoạn thơ, dòng thơ thì dấu câu và cách ngắt nhịp, xuống dòng có ý nghĩa rất lớn. Đọc nhiều bài thơ, tập thơ xuất bản, in ấn gần đây trên báo chí, sách vở, tôi cứ nghĩ hình như hệ thống dấu câu đã bị thủ tiêu. Có những bài thơ hầu như không có một dấu câu nào. Không biết đó là do biên tập, người chế bản hay do tác giả ( là chủ ý hay sự cẩu thả). Có lần trong một cuộc hội thảo khoa học, nhà văn Tô Hoài đã phàn nàn rằng, nhiều người viết văn bây giờ hình như “quên hết cả các dấu câu”. Ông thật có lý khi cho dấu câu là một hình thức của chữ, của từ.

Không chỉ ở câu thơ này mà nhiều câu khác cũng đã bị ông "bẻ gãy",”xé nát”, làm cả bài thơ“sụp đổ”, “vỡ vụn” nhằm diễn tả một nỗi đau tan nát, những tiếng nấc đứt đoạn, nghẹn tắc; một hạnh phúc đổ vỡ, tan tành, nhiều mảnh, không thể gì hàn gắn nổi ...  Ở đấy dấu câu và sự ngắt nhịp, ngắt dòng đã cất tiếng nói.

Như thế dị bản của một bài thơ không chỉ là sự khác nhau về từ ngữ mà còn là sự khác nhau về cách ngắt nhịp, ngắt dòng và chấm câu trong thơ. Các nhà thơ cũng như người biên tập, sửa chữa; người làm các tuyển tập cũng như người lưu giữ, công bố, in ấn cần hết sức chú ý để chuyển được nguyên bản sáng tạo nghệ thuật đến tay bạn đọc. Đó chính là thái độ tôn trọng chữ nghĩa, tôn trọng lao động nghệ thuật, tôn trọng người và cũng là tôn trọng chính mình.

Đ.N.T