Khi đầu sách thứ 8 của Đỗ Phấn ra mắt bạn đọc, trong đó có 3  cuốn tiểu thuyết dồn dập gần đây thì nhiều người mới giật mình nhận ra, bên cạnh một Đỗ Phấn họa sĩ còn có một Đỗ Phấn nhà văn. Sinh ra và lớn lên ngay bên bờ Hồ Gươm, tâm điểm của Thủ đô, những vấn đề của một đô thị hiện đại luôn là những trăn trở trong các sáng tác của Đỗ Phấn với tâm thế của người trong cuộc.

Cú hattrick tiểu thuyết

Năm 2010, làng văn xôn xao chuyện giải tiểu thuyết vốn đang có nhiều kỳ vọng bỗng bị ách lại không rõ lý do khi đã tìm được ba cuốn về đích là “Tiền định” của Đoàn Lê, và “Vắng mặt” của Đỗ Phấn và “Thể xác lưu lạc” của Tiến Đạt. Lúc này, bên cạnh việc cầm cọ, Đỗ Phấn cũng đã in tới 5 đầu sách, cả truyện ngắn và tản văn, nhưng với thể loại tiểu thuyết thì đây là cuốn đầu tiên. Và nhiều người thầm tiếc cho anh khi lỡ duyên với giải thưởng.

Thường với mỗi người viết, khi đã chọn tiểu thuyết có nghĩa là đứng trước một thách thức, và bao giờ cũng có những quãng nghỉ lấy hơi nhất định. Thế nhưng sau đó không lâu, lại thấy Đỗ Phấn ra tiếp tiểu thuyết thứ hai có tên gọi “Chảy qua bóng tối”, cuốn này được Nhà xuất bản Trẻ ấn hành. Và gần như ngay sau đó tiểu thuyết thứ ba bất ngờ hiện hình với số trang hơn ba trăm được in bởi Nhà xuất bản Phụ nữ. Cú hattrick tiểu thuyết của Đỗ Phấn khiến người ta không thể không quan tâm tự hỏi Đỗ Phấn là ai, và từ đâu đến? Còn tác giả của nó vẫn đôi kính mắt tròn đứng từ xa nhìn các sự kiện văn học, chỉ thi thoảng bàn trà quán nhậu ngồi với mấy bạn văn thân thiết. Với làng văn dường như Đỗ Phấn chọn cách ứng xử kính nhi viễn chi hay vẫn có một khoảng cách nào đó khiến cả hai phía đều có phần ngần ngại. Ra ba cuốn tiểu thuyết liên tục nhưng không hề có một lễ ra mắt, không hề họp báo, không hề thông cáo báo chí, trừ tiểu thuyết “Vắng mặt” do Bách Việt đứng ra tổ chức. Bởi Đỗ Phấn là người không thích rùm beng. Đỗ Phấn nói rằng anh chỉ đủ thời gian và sức lực để quan sát các sự kiện văn chương mà thôi. Không tham dự các sự kiện văn chương anh cũng ít lai vãng đến làng văn. Nhưng như vậy không có nghĩa là anh đơn độc. Bên cạnh Đỗ Phấn vẫn có những người bạn để anh chia sẻ.

Với việc ra sách ồ ạt, nhiều người đã nghĩ ở Đỗ Phấn hiện tại con người văn chương đang lấn át con người hội họa, nhưng trước “nghi vấn” này, Đỗ Phấn đã phủ nhận. “Tôi viết ít hơn vẽ rất nhiều. Đơn giản vì đều đặn và đúng giờ là cầm bút vẽ, kể cả lúc có ý tưởng và không có ý tưởng đều có thể vẽ được. Còn viết thì không như thế…”. Với Đỗ Phấn, vẽ là nghề còn văn chương, có lẽ là nghiệp.

Tự tước đi thanh kiếm lợi thế

Ở “Chảy qua bóng tối” nhân vật chính của Đỗ Phấn là một ông già… mù. Trước đó, người ta hay nói đến sự ảnh hưởng của hội họa trong các sáng tác của Đỗ Phấn và nhìn nhận nó như một… phép lợi thế. Đỗ Phấn không nói về điều này, nhưng cảm nhận của anh về những người vừa viết vừa vẽ là: “Đọc văn thì rất khó để tưởng tượng ra một họa sĩ viết nhưng xem tranh thì rất dễ nhận ra một nhà văn vẽ.”. Đương nhiên không hẳn vì điều này mà ở “Chảy qua bóng tối” Đỗ Phấn tự tước đi thanh gươm thiêng của mình. Bởi khao khát trải nghiệm, khám phá năng lực của chính mình luôn là nhu cầu của mỗi người cầm bút.

Và Đỗ Phấn đã thành công trước một nhân vật hoàn toàn vô cảm với ánh sáng, với màu sắc và bố cục, chỉ còn một “kênh” duy nhất là âm thanh. Và cứ theo cái kênh âm thanh duy nhất ấy, mọi thứ được mổ xẻ, bóc tách, luận giải. Đố Phấn đã nói về việc này: “Chảy qua bóng tối là một thử nghiệm của tôi trong việc quan sát một con người mất khả năng quan sát. Họ buộc phải dùng các giác quan không phải thị giác và kinh nghiệm để hòa nhập cuộc sống.”. Đây cũng là tiểu thuyết khác với những gì Đỗ Phấn từng viết, khác với 2 tiểu thuyết còn lại là “Vắng mặt” và “Rừng người” vẫn được cho là có sự đồng dạng nhất định.

Ở “Chảy qua bóng tối”, Đỗ Phấn luôn so sánh hai trạng thái thị giác của con người – sáng mắt và mù lòa – để thấy một điều rằng, kẻ sáng mắt không phải lúc nào cũng sáng. Và nếu như có một thứ gì đó gọi là thông điệp của tác phẩm thì cũng có thể nhận ra một điều rằng, sự tối tăm của người sáng mắt biến họ thành kẻ mù lòa, còn sự tối tăm của người mù lòa sẽ biến họ thành kẻ mù đến hai, ba lần. 

Trăn trở trước những lỗ hổng của văn minh đô thị

Có thể nói ít người theo đuổi, tha thiết với đô thị, nhìn nhận các vấn đề của đô thị một cách thấu triệt, mổ xẻ, tiên đoán, bắt bệnh cho nó nhiệt thành và tận cùng như Đỗ Phấn. Ở các tiểu thuyết của anh, người ta thấy một đô thị đang vỡ ra, đang bị cày xới, sục sạo trong cuộc chiến giữa phát triển và hệ lụy, giữa bản thể và những lai tạp nhố nhăng.

Dải đất ven sông Hồng chảy qua Hà Nội luôn là cảm hứng, là bối cảnh để Đỗ Phấn dựng nên những câu chuyện văn học, và nó đã trở đi trở lại trong những sáng tác của anh. Trong một lần trả lời phỏng vấn Đỗ Phấn thừa nhận: “Thời niên thiếu và cả về sau này nữa, mảnh đất ven sông vẫn là nơi thu hút sự chú ý của tôi nhiều nhất. Ở đấy có thể nhìn thấy rất rõ sự vận động của một đô thị đang hình thành. Thành phố nào cũng có những vùng đất nhá nhem bên lề, chẳng cứ ở ta mà Mỹ cũng vậy, như Bronx và Queens ở cạnh New York. Không hẳn là một đối cực với trung tâm thành phố nhưng đó là những mảnh đất có nhiều chuyện không lý giải được bằng luật lệ thông thường. Vừa ao ước trở nên thành phố vừa âm thầm hủy hoại những quy tắc thị dân…”.

Đọc Đỗ Phấn, người ta cũng dễ hình dung đến những người của Hà Nội muôn năm cũ với những lịch lãm, phép tắc mà giờ đây với tầng lớp thị dân mới dường như đã trở nên xa xỉ. Những trang văn của anh dễ khiến người đọc nghĩ đến những kẻ lạc thời, luôn tin tưởng tuyệt đối và thành kính vào những giá trị đã được định hình, được vun đắp hàng trăm năm nhưng giờ đây bỗng trở thành những thứ giáo điều dành cho kẻ hoài cổ dở hơi rỗi việc.

Quả Đỗ Phấn có vẻ giống một kẻ “rỗi việc” thật. “Rỗi việc” ngồi nhặt nhạnh, ngẫm nghĩ và xa xót trước những lỗ hổng của văn minh đô thị. Trong những sáng tác của anh thường xuất hiện rất nhiều câu hỏi, những câu hỏi tự vấn, những câu hỏi của kẻ ngơ ngác không thể hiểu nổi tại làm sao lại ra nông nỗi ấy. Qua những gì Đỗ Phấn viết tôi cứ liên tưởng đến bài thơ “Ông đồ” của Vũ Đình Liên với câu hỏi trăn trở và xa xót “Những người muôn năm cũ / Hồn ở đâu bây giờ?”. Nếu như trong thơ, Vũ Đình Liên đã gửi gắm niềm trăn trở ấy thì Đỗ Phấn cũng đã nêu lên một trăn trở tương tự ở lĩnh vực văn xuôi. 

                                                                       N.X.T