Cách đây ít lâu, trong một lúc lạc vào cảnh giới lơ mơ của cơn triết lý (vặt), người viết bài này chợt “ngộ” được một điều: Thì ra, con người ta càng ngời ngời phẩm chất, càng lồng lộng về năng lực thì càng có ít cơ hội để lựa chọn cho mình vai diễn trong cuộc đời này. Những anh làng nhàng, cái gì cũng biết một tý, cái gì cũng có thể thò chân tham gia, thì ắt là sẽ diễn được rất nhiều vai. Không làm quan thì làm dân, không công chức thì chạy chợ, chạy xe ôm không nổi thì nằm nhà vợ nuôi, đại loại thế. Nhưng, đã Phạm Nhật Vượng thì phải là tỷ phú, đã Ngô Bảo Châu thì phải là giáo sư toán học, đã Đàm Vĩnh Hưng thì phải là “ông hoàng nhạc Việt”, như không thể khác. Từ xa về gần, tôi nhìn anh em bạn bè quanh mình và chợt “ngộ” ra từ đó được điều thứ hai: Đã họa sĩ - nhà văn Đỗ Phấn, ắt phải là cao bồi già phố cổ.

Đỗ Phấn từ Hồ Tây

Chỉ có điều này thì “bộ khung” cao bồi già phố cổ mà Nguyễn Việt Hà dựng lên tỏ ra khớp với Đỗ Phấn: Ham chơi. Sinh ra trong một gia đình, nếu không muốn nói là trâm anh thế phiệt thì cũng phải nhận rằng vào loại có uy thế gia phong ở đất Hà Nội - Ông nội Đỗ Phấn là cụ Đỗ Ngọc Toại, một nhà nho thuộc thế hệ lều chõng cuối cùng, cụ từng là thầy dạy cho lớp Hán Nôm đầu tiên của khoa ngữ văn Đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông thân sinh Đỗ Phấn đi theo cách mạng từ hồi còn hoạt động bí mật, cựu tù Sơn La, sau làm cán bộ đến hàm vụ trưởng ở Ban đối ngoại TW. Các chú trong gia đình cũng không ít vị Bộ trưởng, Thứ trưởng – chỉ cần “biết nghĩ” một tí thôi, Đỗ Phấn rất có thể đã thênh thang sải bước trên con đường của một đường quan. Nhưng cuộc đời con người, theo cách nói quen thuộc của dân miền Nam, “tưởng dzậy mà hổng phải dzậy”. Cái sự ham chơi, chẳng biết từ ngả nào, đã ăn vào máu Đỗ Phấn và trở thành phẩm chất trội của ông. Cái sự ham chơi  khiến cho, ngay từ đầu, ông đã lảng tránh con đường quan chức. Cái sự ham chơi còn khiến ông không thể ngủ yên với phận công chức: Đang là giảng viên mỹ thuật ở một trường Đại học lớn, ông xin nghỉ dạy, ra giữa đời làm cái anh vẽ tranh viết văn viết báo tự do. Tự do. Hai tiếng thiêng liêng đến nỗi vì nó mà bao máu đã đổ. Hai tiếng quyến rũ đến nỗi vì nó mà nhiều người đã trở thành kẻ “dở hơi ăn cám hấp” trong mắt của nhiều người khác, khi bỗng dưng “vào một ngày đẹp trời”, họ vứt toẹt cái ổn định tù túng để chọn lấy sự thỏa chí đầy bất trắc. Ai đó sẽ cho như thế là mất. Còn với Đỗ Phấn, chắc rằng ông sẽ tự nhận là mình được, rất nhiều.

Tới New York...

Cụ thượng Nguyễn Công Trứ ngày trước từng tổng kết: “Dở duyên với rượu khôn từ chén/ Đã trót cùng thơ phải chuốt lời”. Ấy là cụ triết lý về cái sự chơi: Chơi tức là sống, là không thể chàng màng bướm đậu nhành hoa, mà phải kỹ lưỡng đến tận ngọn nguồn lạch sông và phải bằng toàn bộ sự thích thú của mình. Cái sự chơi của Đỗ Phấn áng chừng cũng là như thế. Ông chơi đồ cổ, những món đồ không cao giá như những món đồ mà nhiều vị hầu bao ních đang sở hữu, nhưng chúng luôn độc đáo, tinh tế, có cái vẻ khác lạ mà dân nhà nghề thảy đều trầm trồ khi được thực mục sở thị. Ông thích rượu, và đã cất công mày mò đi thử rượu, đi học về rượu để đến giờ có tới ba, bốn trăm trang chép tay khổ A4 chứa đủ thứ kiến thức phong phú về đủ thứ rượu vang ở khắp nơi. Người chơi như thế, ắt không phải, không thể là người sống khép mình. Đỗ Phấn quảng giao, đã hẳn. Nhưng đáng nói là đối với đám đàn em thậm chí chỉ đáng tuổi con cháu, nếu đã coi là bằng hữu tri giao, ông chẳng bao giờ cậy vào chòm râu dài và sự bầm dập tuổi tác để lên mặt cha chú mà xoa đầu dạy dỗ bảo ban. Một điều “tôi” hai điều “ông”, hệt cách xưng hô của các nhà văn nhà báo hồi mấy tờ Thanh Nghị, Tri Tân, Phong Hóa… còn tại thế. Nếu hôm nào đó “ông” vô sự đến nỗi chợt thấy cuộc đời này chẳng có gì đáng gọi là hay ho, “ông” có thể đến nhà “tôi” cùng vặn cổ một chai rượu ngon, cùng rì rầm đủ mọi chuyện trên giời dưới bể. Chai rượu cứ vơi đi và gạt tàn thuốc lá cứ đầy lên. Vẫn rì rầm. Lại một chai nữa. Vẫn rì rầm. Để đến lúc “ông” ngắc ngoải chào tôi đứng dậy ra về, thì cũng là lúc, giữa rừng người rừng xe của đường phố Hà Nội, “ông” bỗng thấy như chỉ còn mỗi mình mình đang bồng bềnh xa giá hồi loan.

Sinh ra và lớn lên ở Hà Nội. Dăm ba lần chuyển nhà, nhưng tựu chung vẫn loanh quanh mấy khu phố cổ phố cũ. Vẽ gì viết gì thì cũng là lấy cái trải nghiệm Hà Nội của mình ra làm nguyên liệu. Đỗ Phấn quả đúng là đứa con đứt ruột của Hà Nội, là cao bồi già phố cổ. Nơi ông ở bây giờ, từ đầu phố đến cuối phố ken kịt những hàng cà phê, hàng ăn, hàng cắt tóc gội đầu, hàng quần áo, hàng sửa xe. Với cả trăm thứ biển hiệu sặc sỡ xanh đỏ. Không phải phố cổ. Thành phố nở ra mỗi ngày, người ở đâu cứ ùa về Hà Nội, hùng hục quần quật kiếm cách sinh nhai, mới thành ra thế. Vậy, nên gọi Đỗ Phấn là cao bồi già ở phố không còn cổ?