Lời bình của nhà văn Bão Vũ: Khi đã mệt mỏi vì xoay xuôi xoay ngược những bài thơ được mệnh danh cách tân, siêu thực, tân hình thức gì gì đó để cố hiểu chúng, để cố khoái trá thích thú như tác giả của những bài thơ ấy thường tỏ ra thế; hay chán ngấy chúng như chính những tác giả ấy có thể cũng chán... thì bắt gặp bài thơ “Tắm đầu năm” của Mai Văn Phấn. Thoạt nhìn, hình thức bài thơ trình bày như thể những khổ thơ có vần theo lối cổ, đã tính đọc lướt rồi bỏ qua, nhưng rồi cái nhan đề ấy khiến phải đọc kỹ hơn. Chẳng phải muốn tìm chất sex trong động từ “tắm” gợi hình ảnh, mà muốn xem Phấn “tắm” như thế nào so với khá nhiều kiểu tắm trong thơ của các tiền nhân.
Sinh thời, trong những cuộc du thuyết về thi ca, nhà thơ Xuân Diệu có lần nói về những câu thơ của thi hào Nguyễn Du tả cảnh Thúy Kiều tắm. Đám trẻ trai sinh viên thích thú cười ran hội trường, và coi như đó là khám phá của chính Xuân Diệu, cho dù những dòng chữ tả thân hình vệ nữ của Kiều theoanatomie cổ điển là “tòa thiên nhiên” trong tác phẩm bất hủ ấy đã hiển lộ trên giấy trước mắt người đọc từ hàng trăm năm trước tới lúc đó. Vào giữa thế kỷ trước (1953), nhà thơ Cầm Giang người Kinh lấy tên người Thái là Cầm Vĩnh Ui đã làm bài thơ “Em tắm” nổi tiếng (bài này lại ký tên là Bạc Văn Ùi). Toàn bài thơ là những lời hồn nhiên của cô gái Thái xinh đẹp khỏa thân tắm dưới suối nói với người tình đang ngồi trên bờ nhìn trộm, được coi là mới lạ của cái thời đầy rẫy những cấm kỵ. Bài thơ tạo thú vị cao bởi sự hồn nhiên ngây ngô trong sáng của người thiếu nữ mạn ngược. Nhân vật chính trong “Tắm đầu năm” của Mai Văn Phấn tắm bằng ngọn đèn, tắm bằng ánh sáng. Dĩ nhiên không có gì mới khi dùng quang năng để tắm, theo cả hai nghĩa khoa học và thơ; lãng mạn và thực dụng. Ánh nắng, chớp sét, ánh đèn, nến được đưa vào “bồn tắm thi ca” từ nhiều thế kỷ nay. Cả âm thanh nữa, cũng được dùng để... tắm từ lâu. Chuyện bình thường. Nhưng, ở bài thơ “Tắm đầu năm” là sự tắm ánh sáng trong nỗi cô đơn chơ vơ vào một đêm đầu năm chống chếnh thì gợi ra nhiều điều lắm. Ánh đèn xối vào những góc khuất của tâm hồn làm sạch những ngóc ngách. Sự vệ sinh tâm hồn vào đêm đầu năm, hay là sự thanh toán với quá khứ xám ngắt? Hay một sự sám hối? Cái ánh sáng bồng bềnh hoài thai, sắp sinh nở những điều rực rỡ mà ta đang kỳ vọng... vừa lặn vào ánh sáng... /cơ thể bốc cao về phía ngọn đèn… Một ý tưởng rất mới: Lặn - lẩn trốn, không phải vào bóng tối mà là vào vùng sáng để rồi tâm hồn và thể xác bừng lên trong ánh sáng ấy như ngọn lửa. Hình ảnh đẹp hiện đại, nhưng lại giàu chất hội họa cổ điển gợi liên tưởng đến tranh của Rembrandt. Nhân vật trong những bức tranh của danh họa người Hà Lan này thường chìm trong bóng tối, chú mục quan sát sẽ thấy chân dung các nhân vật hiện dần lên, như một sự khám phá. Đó chính là thiên tài của Rembrandt. Còn ở đây trong “tranh thơ” “Tắm đầu năm” của Mai Văn Phấn có họa pháp Rembrandt. Từ nền tối, nhân vật hiển lộ dần dần: ... đưa bờ vai về phía ánh sáng/ rồi cả hai tay bàn chân, cằm, đầu gối/ cả đôi tròng mắt và tiếng ho khan… Nhưng rồi cái “tiếng ho khan” đã đưa bài thơ về hiện đại, cái hình ảnh hội hoạ classic trên kia chỉ như một sự điệu nghệ. Ngơ ngác trong hào quang cô đơn, cất tiếng gọi ông bà cha mẹ, những người đã khuất... Không một hồi âm từ phía những linh hồn lạnh lẽo.... Gọi tên Em, không tiếng đáp lại. Nếu ở một khung cảnh khác thì “gọi tên Em” sẽ cổ, rất cổ, vì chuyện muôn thuở trong thơ “Em đã bỏ ta mà đi”. Ở đây thì rất đúng chỗ và rất cần có để hoàn thiện sự cô đơn mỹ cảm. thử gọi một ai xa lắc xa lơ/ ngọn đèn lặng phắc càng tỏ/ càng tỏ... Đến nỗi gọi một ai nữa, một người bất kỳ, cũng không một tiếng vang, không một sự hưởng ứng, thì sự cô đơn đã đến tột cùng. Chẳng có gì ngoài vừng sáng trong sạch và cao quý. Thật buồn, và thế mới đích thực.
Tắm đầu năm
Mai Văn Phấn
thanh tẩy mãi vẫn không thấy sạch
quay về tắm bằng ngọn đèn
thử đưa bờ vai về phía ánh sáng
rồi cả hai tay
bàn chân, cằm, đầu gối
cả đôi tròng mắt và tiếng ho khan
xối ánh sáng vào từng góc khuất
góc khuất như lò thúc mầm
như thép nóng đem tôi vào nước
như quả trứng trong ổ đang ấp
rễ thân cành đã chiết đâm ngang
tắm gội cho mùa xuân về
vừa lặn vào ánh sáng
vừa gọi thầm ông bà, cha mẹ
cơ thể bốc cao về phía ngọn đèn
vừa xối mạnh vừa gọi tên em
ánh sáng bồng bềnh bụng mang dạ chửa
thử gọi một ai xa lắc xa lơ
ngọn đèn lặng phắc càng tỏ
càng tỏ.
Lời bình của nhà thơ Lê Quốc Hán: Ngày còn nhỏ, mẹ thường tắm tất niên cho chúng tôi. Người ra vườn hái đủ các loại lá thơm: nào bưởi, nào chanh, nào sả, nào hương nhu… đem vào nấu trong một nồi nước to và sạch, để nguội rồi đổ chậm từ đầu xuống chân mỗi đứa. Rồi người vừa kỳ chúng tôi thật sạch, vừa đọc thầm những câu kinh để đuổi ma quỷ ra khỏi linh hồn lũ trẻ. Bởi vậy khi đọc bài thơ “Tắm đầu năm” của nhà thơ Mai Văn Phấn, những kỷ niệm ấu thơ lại hiện về làm xao xuyến lòng tôi.
Nhưng “Tắm đầu năm” của Mai Văn Phấn khác hẳn với việc tắm thông thường, không phải bằng nước, bằng nắng, hay bằng bùn mà tắm bằng ngọn đèn, với một động tác xối ánh sáng vào từng góc khuất, với một không khí trang nghiêm và một nghi lễ thiêng liêng: tắm gội cho mùa xuân về/ vừa lặn vào ánh sáng/ vừa gọi thầm ông bà, cha mẹ. Và trong phút chốc người đang tắm bất chợt như được lên đồng: cơ thể bốc cao về phía ngọn đèn. Tuy nhiên, sự lạ hóa của “Tắm đầu năm” vẫn rất gần gũi với mọi người qua các hình ảnh quen thuộc: hai tay/ bàn chân, cằm, đầu gối/ cả đôi tròng mắt và tiếng ho khan; qua cách so sánh rất gần với dân gian: góc khuất như lò thúc mầm/ như thép nóng đem tôi vào nước/ như quả trứng trong ổ đang ấp/ rễ thân cành đã chiết đâm ngang. Rồi không khí trang nghiêm ấy, nghi lễ thiêng liêng ấy bất chợt bị phá vỡ bởi một hành động hết sức bất ngờ: vừa xối mạnh vừa gọi tên em/ ánh sáng bồng bềnh bụng mang dạ chửa. Hình như thi nhân linh cảm được giây phút không gian bị nghiêng lệch ấy, nhịp thời gian bị chặn đứng ấy, Người liền cứu vãn lại bằng một việc làm bất ngờ không kém: thử gọi một ai xa lắc xa lơ. Và may thay, Người đã cứu vãn kịp: ngọn đèn lặng phắc càng tỏ/ càng tỏ. Bằng bút pháp tượng trưng hiện đại kết hợp nhuần nhuyễn với miêu tả truyền thống, Mai Văn Phấn đã vẽ lên một bức tranh “Tắm đầu năm” vừa ảo vừa thực, ngỡ như nhắm mắt lại vẫn hình dung rõ mồn một từng động tác, từng ý nghĩ của nhân vật đang nghiêm cẩn thực hiện lễ tẩy trần đầu năm.
Trong thời đại chủ nghĩa vật chất đang tác oai ác quái ngày nay, thể xác và tâm hồn chúng ta quanh năm bị vấy bẩn, việc tắm tất niên hay tắm đầu năm không thể thiếu. Nhưng chỉ với cách tắm thông thường, chúng ta làm sao tẩy hết bụi trần. Chỉ có tắm bằng ngọn đèn, tắm bằng ánh sáng tâm linh với một tấm lòng tôn kính và bằng một nghi lễ thiêng liêng như “Tắm đầu năm” mới mong thanh tẩy được mình để đón mùa xuân đang tới.
Lời bình của nhà thơ Đỗ Trọng Khơi: Tắm đầu năm, ở đây là tắm bằng ánh sáng. Và bởi lẽ “thanh tẩy mãi vẫn không thấy sạch”, không có hình thức “tắm” nào khác cho sạch được mới phải về nhà, thắp đèn lên để tắm bằng “ánh sáng”. Rõ là nhu cầu cần được “sạch” không chỉ cho làn da, thân thể. Ở tình huống không gian thơ này, điều căn cốt là nhu cầu “thanh tẩy” tâm hồn, ý thức, tư tưởng. Điều mong này kể cũng không có gì lạ. Điểm mới, lạ của thơ là ở cách trình bày, ở cách làm khác câu chữ trong biểu đạt ý tưởng.
Thử đưa bờ vai về phía ánh sáng/ rồi hai tay/ bàn chân, cằm, đầu gối/… những thao tác và vật thể được đưa ra tắm vẫn trong dạng thể hình dung được. Sự chờ đợi cuộc thanh tẩy chỉ thật diễn ra khi câu thơ “cả đôi chòng mắt và tiếng ho khan” xuất hiện. Vậy là vật thể “đôi chòng mắt”, khả năng nhìn, sử dụng ánh sáng và thậm chí cả âm thanh “tiếng ho khan” cũng được tắm, cũng cần được thanh tẩy. Ngôn ngữ diễn ra tới đây vẫn trong nhịp điệu, phép tắc đối đãi cho phép. Nó cho thấy một nhịp điệu sống có tiến trình, không đột ngột. Thật tự tin, bình thản trong công việc của mình. Chính vì vậy, cuộc tắm rửa, thanh tẩy tâm hồn, ý thức, tư tưởng mới diễn ra, mới đủ sức làm thứ việc này. Công cuộc nhằm tái tạo, tái sinh lại đời sống: Xối ánh sáng vào từng góc khuất/ Góc khuất như lò thúc mầm/ Như thép nóng đem tôi vào nước/ Như quả trứng trong ổ đang ấp/ Rễ thân cành đã chiết đâm ngang…
Quả thực là vậy. Và chỉ nhờ vậy, trong dòng ánh sáng đó mới cho thấy được hiện thực hình ảnh người vợ đang “bụng mang dạ chửa” – nghĩa là cũng trong khả năng “sinh nở”, và cho thấy “ông bà” – tổ tiên, quá khứ. Tới đây, thơ đã tạo ra một trạng thái sống đồng hiện, huyền ảo. (Cứ bảo, thơ Mai Văn Phấn là thơ hiện đại – hậu hiện đại, là Tây, không chỉ có thế. Thơ ông vẫn gần với thi pháp cổ tích, cổ điển phương Đông).
Với không gian nghệ thuật: Đồng hiện, huyền ảo, qua bài thơ Tắm đầu năm cho phép thơ Mai Văn Phấn mở đường biên biểu tượng rất rộng. Trong không gian sống này, ngõ hầu tư duy thơ ông tiếp cận tới được cả những vùng sống tối khuất nhất của quá khứ, của tương lai, của tâm thức: “thử gọi một ai xa lắc xa lơ/ ngọn đèn lặng phắc càng tỏ/ càng tỏ”…
Mới, lạ trong trình bày, biểu đạt ý tưởng mà vẫn không xa lạ với phương pháp nghệ thuật cổ điển. Đây là thành công, một đóng góp quý của nhà thơ Mai Văn Phấn cho nền thơ Việt Nam đương đại.