Mơ mộng và nhạy cảm, với tinh thần tự do nhưng xáo trộn, yêu và cảm mến các con sâu sắc, Ann Dunham, mẹ Tổng thống Hoa Kỳ Barack Obama, được Catherine Lutz bình luận như vậy từ cuốn sách “Một phụ nữ khác thường” của Janny Scott.

Chúng ta đã biết những mẩu chuyện về Ann Dunham, mẹ của Barack Obama. Một “phụ nữ da trắng” người vùng Kansas, như ông nhắc đến trong hội nghị đảng Dân chủ năm 2008, kết hôn với một trí thức Phi châu rồi có một con trai. Một người mẹ nghiêm khắc luôn đánh thức con dậy trước bình minh để học. Một nhà nhân chủng học dành nhiều năm nghiên cứu tại những ngôi làng Indonesia, trong đó vài năm không có con trai ở bên. Một phụ nữ 52 tuổi dành năm cuối cùng trước khi đầu hàng bệnh ung thư một phần để thuyết phục công ty bảo hiểm Cigna rằng bà không nên bị loại khỏi danh sách được đền bù vì một “điều kiện tồn tại từ trước”. Đó là những mảng cuộc đời của bà, vang vọng với những quan tâm xã hội về cách chăm sóc con cái sao cho tốt, về sự tiếp cận hệ thống chăm sóc sức khỏe, và đương nhiên, cả về chủng tộc.

Chúng ta tìm được câu chuyện đầy đủ về cuộc sống của bà Dunham ở Một phụ nữ khác thường, cuốn sách không lâm ly, và được nghiên cứu kỹ lưỡng của nữ tác giả Janny Scott. Trong đó, ta bắt gặp một phụ nữ không giống bình thường, sinh ra với tên Stanley Ann Dunham, “khác thường” từ tên gọi trở đi. “Bố tôi muốn một cậu con trai”, bà nói, “nhưng ông lại có tôi”. Ann Dunham (bà bỏ chữ Stanley khi tốt nghiệp cấp ba) theo bố mẹ – bà mẹ trong ngành ngân hàng và ông bố bán đồ nội thất – đi qua nhiều bang, đến một hòn đảo ở bang Washington, cuối cùng là Hawaii, nơi bà gặp hai người chồng và lấy bằng cử nhân rồi tiến sỹ nhân chủng học.

Nhờ cuốn sách của Janny Scott, chúng ta thấy Dunham đi trên con đường trắc trở hơn so với những người đồng trang lứa. Những thành quả đầy đủ của phong trào nhân quyền và nữ quyền có thể khiến bà có những lựa chọn dễ dàng hơn, nhưng chúng chỉ đến sau này. Bà Dunham lấy một người đàn ông da đen khi gần như một nửa nước Mỹ cấm kết hôn như vậy, và bà để lũ con sống với ông bà ngoại một thời gian dài khi bà làm việc ở nước ngoài để chúng được học trong những ngôi trường danh tiếng ở Mỹ.

Khi kể câu chuyện xuyên quốc gia về Dunham, tác giả sử dụng một kiểu mở đầu đầy nhân chủng học theo cách tiêu chuẩn: đầu tiên bà khiến Kansas trở nên xa lạ và rồi khiến Indonesia – thế giới của những chuyên gia phát triển thập kỷ 1970 và 1980, trở nên thân thuộc. Lai lịch gia đình Dunham còn đa dạng, xáo trộn và bất ngờ hơn những gì Kansas gợi nên: kế sinh nhai của tổ tiên bà bịảnh hưởng bởi một cuộc đình công dầu mỏ lớn rồi sự bùng nổ và phá sản của công nghiệp chiến tranh, cũng như công việc đồng áng. Và họ sống ở một bang mà cả đảng 3K (Ku Klux Klan, một tổ chức cực hữu ở Mỹ, ủng hộ tuyệt đối quyền lực người da trắng, chủ nghĩa dân tộc cho người da trắng, và chống nhập cư) lẫn những nhà cải cách xã hội thực dụng đều phát triển mạnh mẽ.

Và đất nước Indonesia chúng ta bắt gặp trong cuốn sách là một thế giới của những an nhàn sung túc từ những bữa tiệc sinh nhật gia đình và những buổi cà phê cuối ngày với bạn bè. “Tình trạng ẩn danh ở vùng đô thị Mỹ, thậm chí Honolulu, trở nên xa lạ giữa sựấm áp và thân mật của cuộc sống của Ann ở Jakarta”, tác giả viết, bà mang đến hình mẫu một nhà nhân chủng học – một người lãng mạn đi tìm một điều kỳ lạ và một thế giới đang biến mất. Dunham xuất hiện lần đầu ở Indonesia ngay sau khi cuộc tắm máu chống Cộng năm 1965 – 1966 giết nửa triệu người. Luận văn tiến sỹ của bà – một bản nghiên cứu về nghề thợ rèn làng quê khoảng một nghìn trang – là danh mục những điều phù du và hiếm gặp hơn là sự miêu tả một kế hoạch sống còn để tồn tại ở đảo Java đông đúc dân cư, nơi bà sinh sống. Thay vì gán nguyên nhân vấn đề nghèo đói ở vùng nông thôn Indonesia cho khía cạnh văn hóa – những rào cản niềm tin tín ngưỡng hay thiếu kiến thức – bà thấy vấn đề là sự thiếu cách tiếp cận tư bản và quyền lực. Cuốn sách miêu tả chi tiết Dunham đã giúp đỡ kiến tạo và thúc đẩy nguồn tài chính – chỗ dựa phát triển chính hiện nay – cho những nhà buôn nghèo khó như thế nào. Nói tóm lại, bà là một nhà tổ chức cộng đồng.

Cuộc sống của bà Dunham căng thẳng, rời rạc và đôi khi lung lay trong nhiều năm. Bà là một cô gái trinh nguyên khi gặp cha Barack Obama nhiều tuổi hơn, tự tin, lôi cuốn, ở năm thứ nhất Đại học Hawaii, chỉ về sau bà mới biết trước đó ông đã kết hôn với một phụ nữ Kenya. Ông là một trong những thanh niên Kenya được cử đi học ở Mỹ, mong mỏi về nền độc lập cho đất nước mình. Sau này bà gặp và yêu Lolo Soetoro, một người Indonesia, tốt bụng và sôi nổi hơn và có đứa con thứ hai. Họ ly dị vì những bất đồng về cách sống của bà với tư cách người phụ nữ và người mẹ.

Các cuộc thăm hỏi bạn bè và thành viên gia đình Dunham (gồm cả tổng thống) của tác giả Scott phác họa một nhân vật hào hiệp và một nhà quản lý không có nhiều tiền, một người mơ mộng thành tâm và một người thực dụng nhạy cảm, một tinh thần tự do nhưng xáo trộn, một người người phụ nữ yêu và cảm mến các con sâu sắc. Tuy vậy, thách thức của tác giả là bà nhận ra rằng hầu hết độc giả muốn biết về cách những câu chuyện của người phụ nữ sinh ra tổng thống ảnh hưởng đến ông, chứ không phải bản thân bà. Scott không theo quan điểm này, và cuối cùng, phần lớn cuốn sách nói về công việc và cuộc sống riêng tư của bà Dunham.

Dù vậy, ấn tượng nhất là bà đặt rất nhiều tin tưởng vào con trai từ những ngày còn nhỏ. “Bà có thể khoe về trí tuệ, thành tích, hay lòng dũng cảm của ông”, Scott cho biết. Một người bạn của Dunham nói rằng bà nghĩ con trai thậm chí có thể trở thành tổng thống Hoa Kỳ. Bà biết rằng ông cần những cơ hội học tập ở một nền văn hóa khác và ở trường dự bị tốt nhất Hawaii.

Ở hồi kết, những đoạn xúc động nhất đến từ chính tổng thống Obama, người mà Scott phỏng vấn khi ông tại vị được một năm rưỡi. Obama nói trong cuốn sách rằng bà mang lại “một tình yêu không điều kiện lớn lao đến mức, trải qua những sóng gió trong đời, nó nuôi dưỡng tôi, một cách hoàn toàn”.

Chính mẹ ông là người đem đến niềm tin vững chắc rằng “bên dưới những khác biệt bề mặt, chúng ta là như nhau, và luôn có nhiều điều tốt hơn điều xấu trong mỗi chúng ta. Con nên biết, chúng ta có thể vượt qua ngăn cách, chạm vào nhau, tin vào nhau, và làm việc cùng nhau”. Ông thêm vào: “Đó chính xác là nét ngây thơ và duy lý tưởng, vốn là một phần của bà, và tôi cho rằng, đó chính là nét duy lý ngây thơ trong tôi”.