Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi
Này của Xuân Hương mới quệt rồi
Có phải duyên nhau thì thắm lại
Đừng xanh như lá, bạc như vôi.

Trước mắt chúng ta là bài thơ Mời trầu. Bạn hãy tạm không cần biết nó là của ai? Người ấy thế nào? Tình duyên ra sao? Sống ở nơi nào? ... Có nghĩa là tạm gạt sang một bên tất cả những yếu tố bên ngoài tác phẩm. Và bây giờ bạn hãy đọc bài thơ lên, lắng nghe tiếng lòng tác giả, chỉ ra những suy nghĩ của người làm ra nó, chứa chất đằng sau mỗi câu mỗi chữ. Chúng ta hãy phân tích từ văn bản, rút ra kết quả, rồi dùng những yếu tố bên ngoài tác phẩm để làm phép thử như trong toán học vậy.

Nhận xét 1: Bài thơ bốn câu, đọc lên thấy rõ hai nhịp, hai sắc thái tình cảm đối lập, sóng đôi: khi quá căng, lúc lại quá chùng.

Câu thơ mở đầu như một lời tâm sự bộc bạch "Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi". Thể hiện rõ sắc thái nhún nhường và có phần mặc cảm về thân phận thấp bé nho nhỏ; về số kiếp hèn mọn - miếng trầu hôi; âm sắc của từ nho nhỏ kết hợp với hình ảnh miếng trầu hôi gợi lên văng vẳng lời than thân trách phận.

Nếu như câu trên là lời tâm sự bộc bạch, than thân, thì câu "Có phải duyên nhau thì thắm lại"  lại có ý ướm hỏi, trông chờ.

Vẫn là một sắc thái bị động, nhún nhường; chữ duyên nhau và thắm lại cho ta thấy rõ người viết trong tâm trạng đơn côi. Kết cấu tu từ: "Có phải ... thì ..." biểu hiện nội dung kêu gọi chỉ là một giả định, một mong mỏi của bản thân chủ thể kêu gọi mà thiếu đối tượng thì chẳng bao giờ đạt được. Chao ôi! Đó chẳng phải là sắc thái tình cảm bị động, nhún nhường, chùng xuống trong tâm hồn tác giả bài thơ hay sao ?

Xuất hiện gần như đối lập với sắc thái tình cảm trên là nhịp tình cảm căng thẳng, chát chúa :

"Này của Xuân Hương mới quệt rồi"

Câu thơ vang lên như lời nhắn gửi, răn đe, trước hết do từ Này. Đại từ chỉ thị "này" vốn chỉ trầu cau ở trên, nhưng do đặt ở đầu câu hai nên nó còn nhập luôn vào hệ thống từ răn đe : “Này, liệu hồn đấy”; "Này này chị bảo cho mà biết"... Cách xưng hô ở đây cũng rất độc đáo: "Này của Xuân Hương" - một cách xưng hô bằng vai phải lứa và có phần trịnh thượng. Người mời đã kéo tuốt người được mời xuống ngang hàng với mình một cách sòng phẳng và dân chủ; hơn nữa, còn hạ đối tượng người được mời xuống thấp hơn mình nhiều bằng động từ nôm na mách qué: quệt. Khác hẳn với động từ têm khách khí, trang trọng, thì quệt thật bỡn cợt, suồng sã ... Nhưng dù sao đó cũng chỉ là lời răn đe. Đến câu tiếp thì không chỉ là răn đe, mà còn là câu mắng; một lời đay nghiến, sổ toẹt đối tượng: "Đừng xanh như lá, bạc như vôi". Vận dụng tài tình mấy thành ngữ dân gian cực ngắn: "Xanh như lá", "Bạc như vôi", tác giả tạo cho câu thơ phong cách khẩu ngữ bỗ bã, bốp chát đối với hạng người thiếu tình nghĩa thuỷ chung, ăn ở "như con bướm đậu rồi lại bay".

Hai câu thơ, một lời răn đe, một câu mắng mỏ ấy chẳng phải là biểu hiện của sắc thái tình cảm "quá căng" hay sao ?

Nhận xét 2: Bốn câu thơ, hai nhịp tình cảm sóng đôi, hai thái độ đối lập nhưng đan xen chứ không tách bạch.

Trong bài thơ tồn tại một mâu thuẫn giữa hai sắc thái tình cảm. Bài thơ được gọi là Mời trầu; đã mời là trang trọng, cung kính, sao kết thúc lại mắng nhiếc ? Thực ra hai thái độ đối lập ấy đan xen chứ không tách bạch. Căn cứ vào đó có thể vẽ dao động tình cảm của tác giả tựa một hình sin theo nhịp: chùng - căng - chùng - căng, tương ứng 4 câu thơ.

Nhận xét 3: Mâu thuẫn thống nhất trong một con người, một sự việc.

Nói chuyện trầu cau (cái biểu đạt) là để nói chuyện tình duyên, hạnh phúc (cái được biểu đạt). Rồi cả cái biểu đạt và cái được biểu đạt này lại trở thành cái biểu đạt cho một cái được biểu đạt khác lớn hơn. Đó là nỗi uất ức, xót xa cay đắng cho thân phận và lòng khát khao nguyện cầu của một kiếp người dang dở.

Đã nói chuyện tình yêu là nói tới sự phụ thuộc lẫn nhau. Một mình sao thành tình yêu nam nữ được ? Vì thế nên phải nhún nhường, phải khiêm tốn, phải chùng (câu 1). Nhưng vốn bản chất là ngang tàng, đáo để, vốn chứa sẵn trong mình nỗi uất ức, căm hờn nên không chịu được, phải bung ra, phải răn đe, phải căng (câu 2). Căng rồi bỗng thấy việc này mình ở thế phụ thuộc, bị động nên lại phải chùng, phải chào mời, kêu gọi (câu 3). Cuối cùng thấy chùng như thế thì cũng không đúng mình, uất quá nên lại căng, lại mắng nhiếc (câu 4). Cứ như thế tác giả vật lộn với chính mình tạo nên một tấn kịch bi phẫn. Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh đã bình rất chính xác rằng: "Con người ấy trong lĩnh vực tình yêu và hạnh phúc đã không thể làm chủ được số phận của mình. Ấy là một tấm lòng son nổi nênh giữa dòng đời đen bạc" (Học văn-ĐHSP Huế, 1991)

Nhận xét 4: Phép thử lại thay lời kết luận:

Tác giả bài thơ trên là Hồ Xuân Hương, "Bà chúa thơ Nôm", ca sĩ muôn đời của những niềm vui trần thế và những nhu cầu "tính dã" - một cá tính độc đáo, ngang tàng và quyết liệt, một con người tài hoa, giàu sức sống khát khao tự do và tình yêu... Nhưng chính con người ấy lại bị đẩy vào một tình thế éo le đầy dở dang, bất hạnh: là con vợ lẽ, bản thân hai lần làm lẽ, hai lần goá chồng, với bao cay đắng tủi hờn ...

Sinh ra giữa một thế kỷ đầy biến động vang dội tiếng reo hò của các cuộc khởi nghĩa chống áp bức; với cá tính quyết liệt như thế, "sơ yếu lý lịch" như thế, Xuân Hương không thể không có một tâm trạng phức tạp, đầy mâu thuẫn giằng xé ... Dao động đan xen căng - chùng của sắc thái tình cảm trong bài thơ Mời trầu chính là một biểu thị của tâm trạng đó.

Đ.N.T