Với văn chương, thi ca, báo chí và nhiều ngành nghệ thuật khác, việc có hàng triệu khán giả, độc giả là chuyện bình thường. Nhiều độc giả không phải lúc nào cũng vì hay. Một tác phẩm dở, bị “ném đá” cũng là đối tượng được tìm đọc một cách cuồng nhiệt. Hội họa không bao giờ có chuyện ấy. Những triển lãm vào cửa miễn phí của các họa sĩ lừng danh ở Việt Nam cũng chỉ có con số thống kê người xem không vượt quá ba chữ số bao giờ. Hội họa vì thế ngay chính bản thân nó đã là một thế giới khác. Nó không dễ tiếp cận khi người xem không trang bị đủ những kiến thức tối thiểu.
Thế giới hội họa của Nguyễn Tư Nghiêm còn là bí ẩn ngay cả với chính những đồng nghiệp của ông. Các nhà nghiên cứu nghệ thuật Việt Nam hiện đại hầu như chưa tìm được chìa khóa để mở cánh cửa bước vào căn phòng nghệ thuật ấy. Một thế giới trầm mặc, hân hoan, tráng lệ. Một chút lắng đọng tiếc nuối xen lẫn hiên ngang kiêu hãnh của một cây bút sống và sáng tạo xuyên thế kỷ.
Một chiều giáp Tết năm 1963, bố dẫn tôi đến nhà họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm, một trong những người bạn họa sĩ thân thiết của ông ở chiến khu Việt Bắc cùng về Hà Nội năm 1954. Ông Nghiêm sống một mình trong căn phòng cheo leo chật chội trên tầng 3 ngôi nhà 65 Nghuyễn Thái Học. Đối diện phòng ông Nghiêm là phòng của họa sĩ Nguyễn Sáng cũng chật chội chẳng kém. Nhà nước ngay từ hồi ấy đã cư xử với hai tài năng bậc nhất của hội họa Việt Nam hiện đại một cách công bằng đến ngậm ngùi. Căn phòng chín mét vuông của ông Nghiêm chỉ vẻn vẹn một chiếc giường cá nhân mậu dịch trải chiếu bốn mùa. Gậm giường chồng chất phác thảo tranh giấy. Chiếc bàn uống nước với hai ghế trúc kê sát cửa ra vào. Tủ sách cao ngang ngực người lớn đầy ắp sách vở. Trên mặt tủ là vô số những đồ gốm cổ. Phần lớn dập vỡ sứt mẻ. Và một góc làm việc hướng ra ban công căn phòng ngổn ngang những tấm sơn mài đang vẽ dở. Buổi học vẽ đầu tiên trong đời mà tôi không thể nào quên suốt nửa thế kỷ sau diễn ra trong căn phòng ấy. Dĩ nhiên trong nhà không có chiếc ghế thứ ba dành cho tôi. Ông Nghiêm lấy ra một tờ giấy trắng không dòng kẻ trải xuống nền nhà. Tôi hiểu và ngồi xuống trước tờ giấy. Ông lại tìm trên nóc tủ pho tượng bán thân Tề Bạch Thạch đổ thạch cao chỉ nhỏ bằng quả ổi đưa cho tôi cùng một mẩu bút chì ngắn như điếu thuốc lá. Nụ cười hồn hậu, ông hướng dẫn tôi cách cầm mẩu bút chì bằng cả bàn tay như cầm chiếc que phác những nét đầu tiên. Loay hoay hơn một giờ đồng hồ tôi cũng vẽ và đánh bóng xong Tề Bạch Thạch. Dĩ nhiên giống quả ổi có râu. Bố tôi đỏ mặt tía tai vì ngượng. Cứ như chính ông là tác giả bức vẽ chứ không phải tôi. Ông Nghiêm ôn tồn chậm rãi, trẻ con bảy tám tuổi đứa nào cũng có năng khiếu hội họa cả. Cái người lớn cần quan tâm là nuôi dưỡng năng khiếu và lòng ham mê ấy. Ông cứ cho cháu vẽ tùy thích ở nhà rồi mang đến đây tôi xem! Bố tôi thở phào nhẹ nhõm. Và cứ thế đều đặn vài tuần một lần tôi lại ôm tranh tự vẽ theo bố đến nhà ông. Đó là những tháng ngày tôi được bước chân vào một thế giới trong trẻo thuần khiết nhất nhưng cũng đầy nghi hoặc của hội họa. Cho đến tận ngày đi sơ tán cuối năm 1965 thì thôi. Thời gian này tôi quan sát thấy ông Nghiêm chăm chú làm rất nhiều phác thảo cho những bức sơn mài “Trẻ em chơi” nổi tiếng về sau. Đó là những bức tranh có lẽ gần gũi với thị hiếu đại chúng hơn cả trong sự nghiệp đồ sộ của ông. Một sự nghiệp mà phần lớn tác phẩm quan trọng được ra đời trong căn phòng chín mét vuông ấy.
Nếu như Nguyễn Tư Nghiêm bằng lòng với nhận xét của những vị thày Tây như Evariste Jonchère, Joseph Inguimberty…khi họ khuyến khích ông nên theo đuổi hội họa hàn lâm châu Âu thì chúng ta đã không có một họa sĩ Việt Nam như Nguyễn Tư Nghiêm bây giờ. Ông Nghiêm đã từng là ngôi sao sáng trong đám sinh viên hàn lâm theo học trường Cao đẳng mỹ thuật Đông Dương hồi những năm 1941-1945. Không chỉ học trò mà các thày cũng ngưỡng mộ lối vẽ tinh tế đầy biểu cảm mà ông thể hiện qua những bài tập cơ bản. Nghệ thuật tạo hình bác học mới mẻ và hấp dẫn khi nó đặt chân đến Việt Nam vào năm 1925 là đích đến của gần như toàn bộ lớp sinh viên trước cách mạng tháng Tám. Cái phần cốt lõi làm nên một họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm riêng của Việt Nam không phải là một ngoại lệ. Vẫn là những thủ pháp và kỹ thuật tạo hình hàn lâm châu Âu nhưng đã được kết hợp với nghệ thuật cổ truyền Việt một cách nhuần nhị ý tứ nhất. Thế giới hội họa của ông Nghiêm vì thế là một bí ẩn chưa thể giải mã. Không ít họa sĩ lớp đàn em của ông đã lầm tưởng về một thủ pháp sáng tạo dựa trên nền tảng nghệ thuật dân gian là chắc chắn sẽ đem đến thành công. Họ lao vào chép lại tư liệu cổ và chưa cổ lắm bằng kỹ thuật hội họa hiện đại. Nhưng cái họ đạt được chỉ là thêm một phiên bản tư liệu vụng về. Đơn giản vì họ không phải là ông Nghiêm với một tư duy hàn lâm bác học nhìn và khai thác vốn cổ ở bản chất tạo hình chứ không phải chỉ là hình ảnh.
Ở nhiều thể loại và phương pháp sáng tác, họa sĩ Nguyễn Tư Nghiêm đều để lại những tác phẩm làm kinh ngạc giới chuyên môn. Từ phương pháp sáng tác “Hiện thực xã hội chủ nghĩa” với các tranh “Con nghé quả thực”, “Giao thừa hồ Gươm”, “Phá kho thóc của Nhật”, “Trẻ em chơi”, cho đến những sáng tạo bay bổng hư cấu hoàn toàn như “Bộ minh họa Kiều”, “Thánh Gióng”, “Điệu múa cổ”, “Tranh con giáp” người xem đều được dẫn dắt đến tận cùng của cảm xúc thẩm mĩ bằng những thủ pháp tạo hình đặc sắc mang đậm dấu ấn cá nhân. Một chút bồi hồi cảm động của bà mẹ quê vừa được chia quả thực một con nghé trong cải cách ruộng đất. Một hân hoan tràn ngập lung linh sắc màu trong đêm giao thừa hồ Gươm sau ngày hòa bình lập lại với những tà áo dài Hà Nội phấp phới bay bên cạnh những bộ áo quần chiến sĩ và công nhân tươm tất như thời trang ngày hội. Một đoàn người đói khát dũng mãnh ào lên chiếm kho thóc của Nhật với tạo hình góc cạnh sắc nét tả thực. Hình tượng Thánh Gióng khỏe khoắn quật cường với chiếc gậy tre đằng ngà uốn cong là một sáng tạo hư cấu hoàn hảo đến mức chưa có bất kì bức tranh nào cả trước và sau nó đạt được. Thủ pháp bố cục và tạo hình ở bức tranh này không hề thua kém những tên tuổi lẫy lừng của hội họa hiện đại thế giới như H.Matise, P.Picasso, G. Rouault, M.Beckmann…
Với Nguyễn Tư Nghiêm, phải mấy chục năm sau ngày học vẽ ở nhà ông tôi mới nhận biết một điều tưởng chừng như rất đơn giản. Đó là đề tài, chất liệu, kỹ thuật, vốn cổ tạo hình vân vân, tất cả đều chỉ là phương tiện mà thôi. Nghệ sĩ tạo hình cần nhất sự vận động trí óc và tình cảm của mình để làm nên khác biệt. Tất nhiên khác biệt không phải là đích đến như vài người lầm tưởng trong giai đoạn có quá nhiều người cầm bút vẽ như bây giờ. Một khác biệt trí tuệ cộng với một tay nghề điêu luyện mới làm nên một nghệ sĩ tạo hình có bản sắc riêng. Và vẻ đẹp nhiều tầng sâu thẳm trong các tác phẩm của Nguyễn Tư Nghiêm là minh chứng rõ rệt nhất.
Những tác phẩm quan trọng của Nguyễn Tư Nghiêm ngày nay phần lớn nằm ở Bảo tàng mỹ thuật Việt Nam. Một phần đã bị bán ra nước ngoài. Điều đó cũng dễ hiểu khi mà trình độ thưởng thức hội họa của đa số người Việt mới chỉ ở tầm xem tranh chép trong các cửa hàng lưu niệm. Ngay cả những nhà sưu tập chuyên nghiệp cũng khá đắn đo khi mua về tác phẩm của ông. Ngạc nhiên thay khi mà ngôn ngữ tạo hình của ông rất gần gũi với vẻ đẹp hồn hậu dân gian người Việt hàng thiên niên kỷ đã không được đón nhận xứng tầm. Vậy thì chỉ còn lại câu hỏi duy nhất, người Việt bây giờ làm sao thế nhỉ?
Tranh: Nguyễn Tư Nghiêm