A. Lời thưa
Nghiên cứu Thơ Việt hiện đại, đề cập đến thế hệ nhà thơ trưởng thành sau 1975 thì Mai Văn Phấn là một hiện tượng có sức hút khác biệt, các thi phấm của ông làm người đọc luôn phải suy ngẫm với tâm trạng lưỡng phân, một cảm giác bất trắc, khó đoán định trong cấu trúc bài thơ và sự bất ngờ tiếp nối giữa những câu thơ với nhau bởi sự hợp dung thi pháp.
Trên nền móng dư hương Thơ mới và thành tựu ồn náo thơ Hiện thực Xã hội chủ nghĩa đến Tân-cổ-điển kết hợp với Hậu-hiện-đại đương thì, ông là tác giả chín tập thơ: Giọt nắng, Gọi xanh, Cầu nguyện ban mai, Nghi lễ nhận tên, Vách nước, trường ca Người cùng thời, Hôm sau, Và đột nhiên gió thổi, Thơ tuyển Mai Văn Phấn (Thơ - Tiểu luận - Trả lời phỏng vấn)
Thi phẩm của ông được giới thiệu ở một số quốc gia: Thụy Điển, Anh quốc, Hoa Kỳ, Hàn quốc, Singapore, Indonesia....
Chúng ta cùng tham khảo một số nhận định về ông:
“Mai Văn Phấn là một trong rất ít người đã luôn luôn tìm cách đặt mọi giọng nói, mọi ngôn từ, mọi nghi lễ, mọi đồ vật và mọi khả năng sống vào một hệ thống chính xác của tư duy và của thời gian.” (Nguyễn Quang Thiều)
“Thơ Mai Văn Phấn quyến luyến người đọc không phải bằng sự mượt mà du dương của vần điệu. Sức hấp dẫn của thơ anh nằm ở thế năng trong cấu trúc ngôn từ và hình ảnh. Đó chính là những lập thể của ký ức và tưởng tượng, những chất chồng, đan cài, lồng hiện của hình ảnh, hình tượng thông qua các thủ pháp nghệ thuật đã được dụng công gia cường. Như một tình nhân khó tính, thơ Mai Văn Phấn khiến người ta mất nhiều tâm sức để chinh phục và khi đã bén duyên thì không thể dứt ra được.“ (Nguyễn Thanh T âm)
“Tình yêu trong Mai Văn Phấn không đơn giản là một chiếc giường hoan lạc. Mà đó là một quá trình như nụ ra hoa, rồi hoa ra quả. Những nụ hôn có thể hiện lên như khao khát của hiện tại, những khao khát đó bắt nguồn từ hang thẳm cô đơn, đòi sống, đòi yêu và đòi gieo hạt. Rồi cuối cùng đòi được giang tay đón hài nhi chào đời từ giữa cơn đau tràn đầy hạnh phúc. Một cơn đau vĩ đại như sự trở dạ của Càn - Khôn muốn làm nên một cuộc sinh thành khai thiên lập địa.” (Nguyễn Hoàng Đức)
“Những sáng tạo của Mai Văn Phấn đã đặt ông vào vị trí những nhà thơ hàng đầu của nền thơ đương đại Việt Nam...”
“Chúng ta đang bàn đến một thi giới gần như không có vốn từ vựng riêng và lạ. Nếu lướt nhẹ trên vài câu vài bài, sẽ tưởng đây là tay viết bình dân. Đọc thơ Mai Văn Phấn không phải tra tự điển Việt-Việt! Không khó hiểu với từng bài lẻ nếu có được vốn tối thiểu của luật câu cú tiếng Việt...”
“Nếu từ điểm nhìn của Ký hiệu học, có thể thấy thơ ca Mai Văn Phấn ưu tiên quan hệ biểu tượng - ý niệm; còn âm điệu, nhạc tính không là trọng. Anh luôn chuyển hình tượng thành các trạng thái của tình ái và tâm thức linh nghiệm. Trạng thái, chứ không phải tình cảm. Đọc thơ của người-đang-yêu này, thêm một lần ta hiểu hai chữ thanh tân nơi tình yêu đôi lứa. Cống hiến mới của nhà thơ là đã thanh tân hóa cái địa hạt tưởng khô cũ, giáo điều: Đó là tâm linh và siêu thoát..” (Đỗ Quyên)
“Mai Văn Phấn được xem như vị tông đồ mang sứ mệnh "vác thánh giá" tân cổ điển, hậu hiện đại, thậm chí cả siêu thực không loại trừ nhau mà luôn bổ sung cho nhau, hòa quyện vào nhau, chuyển hóa thành phẩm chất mới cả định tính lẫn định lượng.” (Đặng Văn Sinh)
Mai Văn Phấn đã xác định: “Thi sĩ đích thực là người phải biết làm ra những bài thơ biết phản bội mình. Nghệ sĩ là người liên tục vượt qua những cuộc “vong thân” để hoàn thiện mình.”
Và tôi, từ góc nhìn của người sáng tác trong vị thế độc giả xin được nhận xét và công bố chỉ số về một Hình Tượng đã xác lập hơn hai mươi năm qua trong thơ Mai Văn Phấn: Hình Tượng Ngọn Cỏ. Hình ảnh ngọn cỏ gần như là bất biến trong tiền kỳ thơ Việt hiện đại, không ít thì nhiều mỗi nhà thơ của chúng ta ai cũng có dăm câu thơ về cỏ trong hành trang. Và một trong đỉnh cao thơ về cỏ: Dấu chân qua trảng cỏ của Thanh Thảo lừng lẫy một thời.
Không có tham vọng như bình luận viên bóng đá trong trận đấu siêu kinh điển nào đó đưa ra những chỉ số kỹ thuật, chiến thuật về các lượt tấn công, sút phạt, ném biên, hay ép sân kiểm soát trung lộ. Các con số nói lên nhiều điều, sau một trận cầu tổng lực minh chứng cho cả hai bên thắng- thua.
Mai Văn Phấn sở hữu dư Một Trăm Linh Một Câu Thơ về Cỏ trong trận đấu liền mạch hai mươi năm. Qua hình ảnh ngọn cỏ, Mai Văn Phấn tung hoành thể hiện các ý tưởng và các triết lý nhân sinh bằng nhiều thủ pháp, tu từ, ẩn dụ, so sánh thị giác, cảm giác... Và hoàn toàn làm chủ các kỹ thuật đó trong việc khai triển Thi pháp của từng trường đoạn sáng tác mà vẫn giữ được trường thuần cảm để dẫn tới một sắc thái tự nhiên... như Cỏ. Cỏ mọc ở mọi ngóc ngách quan hệ trong ánh sáng và các khoảng tối, trong cơn mưa, dưới ánh trăng, dưới mặt trời thiêu đốt, cỏ ngoi ngóp mùa nước lụt, cỏ chen giữa vòng tay tình nhân và nụ hôn... Cỏ là đám đông cỏ gai, cỏ là li ti thân phận cỏ mượt, cỏ là nỗi khát vọng và cả tuyệt vọng song hành, cỏ trùm lên nỗi đau, cỏ xóa nhòa các mưu mô cạm bẫy... Cỏ mọc cao trên các đỉnh vinh quang, các tượng đài... Thiên hình vạn trạng cỏ Mai Văn Phấn.
Hình Ảnh Ngọn Cỏ Một Chiều đã trở thành Hình Tượng Ngọn Cỏ Ba Chiều ở Mai Văn Phấn. Với những gì chúng ta đọc trong một tập hợp đầy đủ, thì có thể khẳng định rằng, ông là nhà thơ đặc biệt thành công ở Hình Tượng Ngọn Cỏ. Sau ông - sẽ là cả thách thức cho những ai định viết về cỏ như là một đối nhân tuỳ biến trong thơ.
Xuyên suốt Một Trăm Linh Một Câu Thơ về Cỏ là nỗi ám ảnh phồn sinh lưỡng phân tất cả chúng ta và cả bản thân nhà thơ - đương nhiên.
*Hôn nhau thành quả rơi trên cỏ
Xanh ủ trên đầu chín xuống chân.
*Lấy một ít nước gọi lên máu và sữa cỏ
Em dịu dàng rửa tội cho anh.
*Mặt cỏ phun nhuệ khí trùm lấp
Phấn khích giờ tạo thiên lập địa
Với số lượng không ít các câu thơ về Cỏ, sự trùng lặp hoặc nhân bản giữa các câu thơ chiếm một tỷ lệ nhỏ là điều khó thể cưỡng lại. Chỉ có một bài thơ hoàn hảo chứ không có tập hợp các câu thơ hoàn hảo cùng một chủ đề trong hơn hai thập kỷ của một tác giả.
Hy vọng thưởng lãm xong Một Trăm Linh Một Câu Thơ về Cỏ, người đọc sẽ nhìn Mai Văn Phấn bằng con mắt khác trong một thế giới khác, dẫu đã từng tồn tại thế giới Lá Cỏ của Walt Whitman, hay Dấu chân qua trảng cỏ của Thanh Thảo. Dưới đế giày của bạn có Một Trăm Linh Một thân phận cỏ - đủ đầy những tốt tươi và thương tích thời đại...
Ngõ hầu với một vài nhận định chung nhất và bằng phép thống kê các câu thơ về cỏ của Mai Văn Phấn, tôi hy vọng cung cấp cho bạn đọc một hình ảnh Mai Văn Phấn khác: đa sinh, đa sắc, đa đoan, và đa tài nhưng dung dị và hiển ngôn độc sắc cỏ trong chuỗi hình ảnh Mai Văn Phấn hừng hực cơn say giữa vòng xoáy thơ cách tân, đôi lúc khiến thiên hạ hoang mang phải đặt câu hỏi: Đây có phải là Thơ?
Tại sao lại là 101 câu thơ về cỏ trong khi thực tế là 105 và còn diễn tiến nữa của phép đếm cơ học, tôi mạo muội giải thích chủ ý của mình: 1-0-1 là một con số dư đồng thời cũng tương đồng với hệ đếm nhị phân của thuật toán máy tính đã mang lại khả năng vô tận trong sự kết nối của con người hiện đại và tương lai.
Và Hình Tượng Cỏ của Mai Văn Phấn đã kết nối với bạn đọc một cách riêng nhưng vẫn thống nhất cảm giác Thơ truyền thống và Thơ hiện đại...
B. Những câu thơ tuyển
1.
Thôi đừng dỗ cỏ lên trời
Khi tan mộng mị biết ngồi với ai..
2.
Dòng sông giờ đã say mềm
Mới hay bờ cỏ ru êm còn ghì.
3.
Ta ngồi nhập định cùng hoa
Thành chuông ai thỉnh ngân nga cỏ mềm.
4.
Hoa tàn cây vẫn còn đau
Hương thơm quyến luyến trên đầu cỏ xanh.
5.
Tháng ngày gương lược về đâu
Chân trời để xoã một màu cỏ non.
6.
Đường trơn cây cỏ dang tay
Quang trành gót nhỏ đỡ gày đồng xa.
7.
Hôn nhau thành quả rơi trên cỏ
Xanh ủ trên đầu chín xuống chân.
8.
Bao lối cỏ cứ xanh vội vội
Thấm lên bàn chân ai qua
9.
Tuổi hão huyền trong nắng sớm
Bóng mình che vạt cỏ non.
10.
Giờ tôi đứng lên bằng chân con dế
Trên ngọn cỏ mềm lướt đi nhè nhẹ.
11.
Và anh bỗng thành hươu nai
Trời xanh xanh vạt cỏ dài
12.
Anh là con đường lạc loài trong cỏ
Biết bao giờ tới được vầng trăng.
13.
Lấy một ít nước gọi lên máu và sữa cỏ
Em dịu dàng rửa tội cho anh.
14.
Tôi nhoà đi trong nắng mỏng sương thưa
Lan theo cỏ dọc triền đê thoai thoải.
15.
Vạt cỏ xưa hai đứa mình ngồi, giờ là nền ngôi nhà cao tầng, để anh làm con bướm chập chờn giữa phố, tìm lối ngày nào lạc cánh bay.
16.
Bước chân ban mai hay em đến bên hè, qua lối ngỏ hồn ta như cỏ ướt...
17.
Thửa ruộng chân chua nằm im miếng vá
Bờ cỏ xanh khâu với đất ông bà.
18.
Dìm úa vàng nơi bờ cỏ ven đê, trổ đọt mầm cho câu thề đồng vọng...
19.
Ta neo bóng những cây cầu bắc qua sông lờ lững, qua trễ nải lo âu của hoa cỏ đôi bờ...
20.
Những giọt nước mắt chẳng khô chạy nhanh về đất
Cùng ngọn cỏ hoàn hồn run run xưng tên.
21.
Dấu chân nấp trong cỏ dại
Ấm dần sỏi đá hoang vu.
22.
Những con đường
Và trong cỏ hoang
23.
Vợ con, hàng xóm, bạn bè
Triền sông cỏ mịn ta về thảnh thơi.
24.
Bằng tiết tấu và giai điệu khác, âm thanh đầu tiên vang lên từ lắc lư cọng cỏ gai...
25.
Thiên nhiên động tiếng mùa sang
Dấu chân trong cỏ mỡ màng trổ hoa.
26.
Nhỏ nhoi giữa đất giữa trời
Lương tâm cỏ mịn cây tươi giữ gìn.
27.
Sương mai, cỏ mịn, hoa quỳ
Lơi tay bóng tối xiết ghì vực sâu.
28.
Ta đã băng qua
Day dứt cỏ gai.
29.
Cả dòng sông trúng độc dìm ta xuống đôi bờ cỏ nát...
30.
Nơi đầu nguồn đã thay một không gian và thế hệ cỏ non đang ran ran trên đất...
31.
Như cố dạy giọt mồ hôi tập nói
Cỏ lác u sầu biết gượng mà đi.
32.
Anh trấn tĩnh níu vào chân cỏ.
33.
Những lưỡi gió thơm tho luồn vào lỗ tai
Ấp lên hoang sơ giấc mơ của cỏ...
34.
Thanh bình, tĩnh lặng
Cỏ hân hoan vừa nhận ra mình.
35.
Nơi đoán phạt trắng đen, thiện ác
Lá cỏ trồi lên chiếc lưỡi phân minh.
36.
Hạt mưa vỡ từ giấc mơ mùa hạ
Ngọn cỏ ngước lên đón từng giọt ngập ngừng.
37.
Từng chiếc sừng trâu nhô ra từ hốc tối
Đội đất lên cho cỏ mọc.
38.
Đất mỡ màu quyện rạng đông dâng lên khuôn mặt dâng lên cỏ cây phồn thực bời bời...
39.
Lòng hồ không còn lửa
Lũ cỏ hoang lạnh ngắt lâu rồi.
40.
Tấm biển đề:’’ 03 giờ nữa cỏ non “
41.
Võng nhện sương tan xé rách
Lưỡi cỏ mềm tự do.
42.
Ngựa thở dốc
bời ngợp cảm giác cỏ.
43.
Mềm mại em
sữa thơm hay cỏ non vừa mọc.
44.
Ngõ nhỏ người đi bóng dán xuống hai vệ cỏ liêu xiêu gợi nhớ bà nội đầu năm châm lửa thắp hương...
45.
Hạc khô hoá thạch vọng lên mặt cỏ rân rân tiếng mùa xuân nơi nơi mù khói…
46.
Hít hà ngực em hiện lên trảng cỏ con ngựa hoang tôi đứng yên bởi giây cương thon mềm ngón nhỏ...
47.
Sương tan cửa sông hơi thở sóng triều lên trải rộng góc bờ xa khẩy nhẹ cỏ cây lay không gian ngực rộng...
48.
Đọt mầm vươn trong vòm họng tốt tươi dịch vị cỏ mật đắng rôn rốt trái non...
49.
Hơi thở em bỗng dâng từ chân cỏ. Đêm qua ở đây mưa to.
50.
Trên cỏ xanh kia những đỉnh núi bị san bằng.
51.
Cỏ lừng lững dựng trước ta uy hiếp.
52.
Vài gương mặt trôi đi lầm lẫn cảm quan, ý nghĩ, nhầm lẫn thứ tự trang sách, rối tung tàn tro và đám cỏ gai.
53.
Tôi nhìn nước sông thay màu lướt qua bờ cỏ rũ rượi...
54.
Giọt sương chia đôi
chân cỏ non thành vực thẳm.
55.
Vợ tôi bảo muốn chữa bệnh đau đầu
phải hồn nhiên như cây cỏ
56.
Về thôn quê thấy cỏ ngút ngàn
Tôi giang tay nhờ gió lay lắt.
57.
Nhắm mắt thấy rừng cây cũng giống khu vườn. Những cây song mây, dương xỉ, cỏ dại cao lớn hiện hình cổ thụ. Những chiếc lá kim vươn rộng che rợp chung quanh.
58.
Cỏ xanh lan vào chân sóng
Nước rút xa dần
Lại lên tiếng nói
Non tơ...
59.
Bàn chân em đặt lên
Cho phân minh lời cỏ.
60.
Thành quả chuông run lên trong mưa
Gặp đèn trời, khói bay, gió lạnh
Hay vô ý chạm vào một lá cỏ
Bất kỳ...
61.
Chúng mình hôn nhau trong hành lang hẹp
trên cỏ xanh, trong những góc tối
trên tháp chuông, bên gốc cây cổ thụ...
62.
Nghe sữa đọng trên từng ngọn cỏ....
63.
Li ti thành cỏ mượt. Cỏ non lan vào chân sóng.
64.
Lá cỏ ngậm từng hồi chuông sớm,
Vẳng trong đôi găng tay, khăn quàng và chiếc mũ len.
65.
Em ken vào anh cỏ mọc
Giàn hoa leo vươn tay quấn quýt
gọi đại dương mở miệng sông hồ.
66.
Cây cỏ, con đường, cả viên cuội quanh đây rất lạ...
Hình như chúng cách xa ta từ thế kỷ trước.
67.
Loài gặm cỏ và ong bướm bấy giờ còn chưa kịp sinh ra.
68.
Giờ thành viền cỏ mịn, nhân đôi những bước chân nhân từ, bến đỗ, dòng sông.
69.
Bờ sông đục ngầu xói lở
phờ phạc cỏ gai, cỏ ấu, cỏ gà...
con cá lơ ngơ quẫy trong bùn nhão...
70.
Những bông hoa li ti lạnh lùng rời tà áo ra đi, trở lại sườn đê, vạt đồi, đồng cỏ.
71.
Cơn gió mùa đầu bên anh quấn quýt, từ chân mây thơm hương cỏ mật, chộn rộn ong bay, tiếng nước thì thào...
72.
Bát đũa cỏ hoang vây lấy ngôi nhà.
73.
Bên nhau cỏ mọc
Cỏ diễn tiến giấc mơ của đất
Lưng thấm cỏ, chân tay thấm cỏ.
74.
Ta mưa vào nhau cơn mưa cỏ xanh...
75.
Mưa cỏ xanh dâng mắt ta ngập tận đỉnh mây
Ta đan vào nhau nghẹt thở… ngô nghê... ú ớ...
76.
Thân thể sáng lên trong hương cỏ mặn mà trong hoa cúc dại thắp dọc triền đê chi chít những cây nến nhỏ.
77.
Hý vang không tiếng hý
Trên trời cao phút chốc lại tung lên từng cọng cỏ mướt xanh.
78.
Gần em cho mưa bay
cỏ dưới chân hàn gắn thế giới...
79.
Sương móc chân nhện rung rinh lá cỏ giăng tơ hờ hững...
80.
Kết lại trên da từng vành cỏ lạ giây phút hoài thai đầm đìa...
81.
Tô đậm nét chú bê cúi xuống gặm cỏ.
82.
làm đất làm trời
cây cỏ tốt tươi
mưa mau sầm sập..
83.
Hơi nước ban mai vuờn khuya
Dâng cao bờ cỏ mượt
Mịn màng hơn lớp lông tơ.
84.
Tôi chạy theo cuộn lại bóng mình
Bàn chân chạm bật cao mặt cỏ.
85.
Những con sâu nhẫn nại tết vệt trứng óng ả quanh gốc cây già
Chú bê non chạm lưỡi mềm mặt cỏ
86.
Phủ lên những nụ hôn khác
Màn sương, mùi cỏ khác
87.
Vang trên mặt cỏ rối lá cây
Nơi đại ngàn không nhìn thấy,
88.
Động rộn sương đêm
Cỏ cây, nắng mới
Núi cao
Chim chóc bay qua tảng đá xù xì
Sông cuộn xiết con cá động dục loé sáng mặt nước
89.
Thầm thì lời vô nghĩa
Luôn thấu hiểu, nghe rõ
Trời xanh chân cỏ...
90.
Muốn dừng lại bên đường
Nằm lên cỏ
Trời cao mong leo lên cây.
91.
Tấm ảnh chụp bìa rừng
Trên thảm cỏ.....
..........................
Đánh dầu từng ngọn cỏ
Mười năm...
Ba mươi năm...
Nhờ cỏ in lại tấm hình.
92.
Chiếc ô nhỏ lật trong gió
Bông lau xuôi đồng cỏ bạt ngàn
Làn vải mỏng tung lên mất hút.
93.
Mơ giăng cỏ mượt
Vồng ngực săn chắc.
94.
Mưa cơ thể em sáng láng
Phởn phơ vũ điệu cỏ cây.
95.
Vạt cỏ mềm cơn mơ âu yếm
Quấn chặt anh chăn ấm sơ sinh.
96.
Môi sưong ngậm vạt cỏ đầm
Vụt bay theo vách cao dựng đứng.
97.
Giữa anh là em
một con hoẵng vừa sinh trên cỏ ướt.
98.
Từng đợt mưa rây rây xuống cỏ
Đọt măng căng trên mặt đất mềm.
99.
Phủ che lá cỏ
gió biển ngái mùi lòng mẹ
cuống nhau mút từng cọng ngọt.
100.
Nắng dạt bờ sông vào đồng nước dẫn cỏ cây đi trong lộng lẫy bắp ngô vàng mấy cây mạ xanh đều thông reo gió hát.
101.
Cỏ độc ngoi miền thánh thiện
miệt thị chốn sinh thành.
N.T.T.K
(Rút từ Kỷ yếu Hội thảo thơ tại Hải Phòng, 15/5/2011)