Thời gian gần đây, Cộng hòa Dân chủ nhân dân Triều Tiên (Bắc Triều Tiên) được cả thế giới tập trung chú ý bởi các các vụ thử hạt nhân và đe dọa bắn tên lửa tiêu diệt Mỹ và Hàn Quốc. Song nhiều người cũng muốn biết ở đất nước kín như bưng này đời sống mỹ thuật như thế nào. Những ghi nhận của Adrian Dannatt, phóng viên tạp chí online The Art Newspaper cùng một số du khách yêu nghệ thuật sau khi đi thăm Bắc Triều Tiên giúp ta có được một cái nhìn khái quát về các hoạt đông nghệ thuật tạo hình ở quốc gia này.
Có lẽ Bắc Triều Tiên là mảnh đất cuối cùng trên thế giới nơi mà từ hơn nửa thế kỷ qua các hình thức biểu hiện nghệ thuật cùng nội dung của nó hầu như bất biến.
Khuynh hướng nghệ thuật “Hiện thực chủ thể”
Hoạt động nghệ thuật tại Bắc Triều Tiên tuân thủ đường hướng được gọi là “Hiện thực chủ thể”, theo đó lịch sử nghệ thuật thế giới được chia thành hai mảng rạch ròi: thứ nhất là “nghệ thuật của nhân dân” phản ánh mọi nhu cầu, mong muốn của quần chúng; thứ hai là “nghệ thuật phản động” phản ánh ý thức hệ của giai cấp bóc lột. Lãnh tụ Kim Nhật Thành từng phát biểu: “Hãy phát triển hình thức dân tộc của chúng ta với nội dung xã hội chủ nghĩa”. Với nghệ thuật tạo hình, phát triển hình thức dân tộc đồng nghĩa với phát triển loại hình tranh in với loại màu và mực in cổ truyền hay còn gọi là tranh Chosonhwa, tuy nhiên tranh sơn dầu (với kỹ thuật và chất liệu du nhập từ Liên Xô trước đây) cũng được khuyến khích vì khả năng biểu đạt đa dạng của loại tranh này, nhất là để thực hiện những bức tranh tường khổng lồ phục vụ tuyên truyền ở khắp nơi.
Tranh gốm trong một đường hầm metro ở Bình Nhưỡng
Các chủ đề trong hội họa Bắc Triều Tiên rất giới hạn: chân dung và hoạt động của “lãnh tụ vĩ đại” Kim Nhật Thành, “lãnh tụ kính yêu” Kim Jong Il và các phu nhân của họ; quan hệ quân - dân khắng khít; xây dựng chủ nghĩa xã hội; cổ súy tự hào dân tộc, ca ngợi tinh thần say mê lao động, chiến đấu, học tập … Riêng tranh cổ động thì tập trung đả kích chủ nghĩa tư bản, đứng đầu là đế quốc Mỹ. Mãi đến thập kỷ 1970 các họa sĩ Bắc Triều Tiên mới có cơ hội phát triển mảng tranh phong cảnh ca ngợi đất nước tươi đẹp, giang sơn gấm vóc dưới ánh sáng của tư tưởng Chủ thể (học thuyết do lãnh tụ Kim Nhật Thành xây dựng) đó là khi lãnh tụ Kim Jong Il huấn thị: “Ý tưởng mô tả thiên nhiên nhằm cổ súy tinh thần ái quốc, củng cố niềm tự hào dân tộc và sự tin tưởng của quần chúng được sống trong một đất nước xã hội chủ nghĩa”. Kết quả là đã có một sự gia tăng khổng lồ số tranh sơn dầu vẽ phong cảnh thiên nhiên thay vì chỉ có tranh vẽ những đề tài thuần chính trị như các thập niên trước đó. Ngoài ra, tất cả các khuynh hướng, trào lưu nghệ thuật khác đều bị cấm tuyệt, ngay cả với khuynh hướng “dễ coi” như Ấn tượng.
Từ sinh viên mỹ thuật đến nghệ sĩ nhân dân
Không rõ hiện có bao nhiêu nghệ sĩ tạo hình tại Bắc Triều Tiên, nhưng cả nước có khoảng 50 nghệ sĩ ưu tú và 20 nghệ sĩ nhân dân, trong đó nổi tiếng nhất là các họa sĩ Son U Yong, Kim Chun Jon, Jong Chang Mo, Li Chang và Li Gyong Nam. Gần như đã thành một nguyên tắc: chỉ có các nghệ sĩ làm tranh Chosonhwa mới được phong danh hiệu cao quí nhất là nghệ sĩ nhân dân. Cũng chỉ có một nghệ sĩ nhân dân là nữ: bà Kim Song Hui, người được nhiều nhà sưu tập nước ngoài biết đến với tranh Chosonhwa. Các nghệ sĩ tạo hình được đánh giá cao nhất sẽ được nhận giải thưởng mỹ thuật mang tên lãnh tụ Kim Nhật Thành.
Đại học Mỹ thuật Bình Nhưỡng là trung tâm đào tạo mỹ thuật lớn nhất ở Bắc Triều Tiên với các khoa: tranh Chosonhwa, sơn dầu, điêu khắc, gốm, tranh tường và mỹ thuật công nghiệp. Được tuyển chọn từ các địa phương, mỗi năm có khoảng 150 sinh viên theo học tại trường và sẽ trải qua năm năm học. Các giờ vẽ mẫu sinh viên được vẽ với người mẫu nữ mặc áo tắm, tuyệt đối không có mẫu khỏa thân. Sau khi tốt nghiệp, tùy theo năng lực học tập, các họa sĩ tương lai sẽ được các xưởng mỹ thuật nhận về công tác, trong đó có xưởng mỹ thuật nổi tiếng nhất Mansudae ở Bình Nhưỡng hoặc Xưởng Mỹ thuật trung ương Paekho. Mansudae hiện có khoảng 150 họa sĩ vẽ tranh truyền thống Chosonhwa và khoảng 60 họa sĩ chuyên vẽ tranh sơn dầu. Khi cần có tác phẩm tham dự các triển lãm ở nước ngoài, bao giờ họa sĩ của Mansudae hay Paekho cũng được ưu tiên chọn. Mansudae còn quản lý một gallery tại Bắc Kinh và được coi là nguồn cung cấp chính các tác phẩm nhiều loại của Bắc Triều Tiên cho một số gallery và các nhà buôn tranh ở nước ngoài. Dù vậy, ngoài các tên tuổi lớn, người ta rất ít biết được các tác giả thật sự và cũng không rõ có phải tác phẩm mà họ mua được là bản độc nhất hay đã được sao chép nhiều lần. Ngay tại các triển lãm ở nước ngoài, các tác giả Bắc Triều Tiên cũng hiếm khi xuất hiện mà chỉ có người đại diện nhà nước trong buổi cắt băng khai mạc. Thêm nữa, giới sưu tập còn bối rối bởi các họa sĩ không ghi năm vẽ tranh theo dương lịch thông thường mà theo “lịch Chủ thể” nghĩa là năm đầu tiên của lịch này là 1912 - năm sinh của lãnh tụ Kim Nhật Thành. Chẳng hạn, nếu tranh ghi năm 98 thì nó được vẽ năm 2000!
Nữ cảnh sát giao thông - tranh sơn dầu của Kim Hak Rim
Du khách nước ngoài đến thăm Bắc Triều Tiên được tham quan các xưởng vẽ cá nhân nhưng hiếm khi được đến với các xưởng mỹ thuật quốc gia mà chỉ được xem qua băng video. Du khách cũng có thể mua tác phẩm mỹ thuật tại các cửa hàng bán quà tặng. Tuy nhiên họ phải bỏ ra các khoản tiền không nhỏ nếu muốn mua một bức tranh Chosonhwa của các nghệ sĩ nhân dân: khoảng 15.000 euro, loại ngoại tệ được ưa chuộng nhất ở đây. Gốm mỹ thuật Bắc Triều Tiên cũng được nhiều nhà sưu tập ưa thích, đặc biệt là với các tác phẩm gốm của nghệ sĩ gốm lừng danh nhất Uchi Soun (1919-2003). Mỗi chiếc bình gốm cỡ nhỏ của cố nghệ sĩ này hiện có giá tới 10.000 euro.
Tất cả các họa sĩ, nhà điêu khắc ở Bắc Triều Tiên đều là công chức, lãnh lương hàng tháng và tùy theo mức lương mà họ sẽ thực hiện bao nhiêu tranh, tượng. Không có các triển lãm cá nhân, mỗi năm chỉ có hai triển lãm quốc gia. Hầu như không có yếu tố bất ngờ trong các tác phẩm, bởi như lãnh tụ Kim Jong Il đã khắng định: “Một bức tranh phải được vẽ sao cho người xem có thể hiểu được nội dung, ý nghĩa của nó. Nếu người xem một bức tranh không thể hiểu nổi ý nghĩa của nó thì có nghĩa là bức tranh đã không được một họa sĩ có tài vẽ nên và không thể gọi đó là một bức tranh đẹp”.
Đến với thế giới bên ngoài
Hiện nay, tác phẩm tạo hình của Bắc Triều Tiên vẫn có sức thu hút đáng kể đối với giới sưu tập nghệ thuật cũng như những phòng triển lãm ở khắp nơi. Chúng có vai trò của một đại sứ mau mắn đem đến thế giới bên ngoài những thông điệp chính trị được diễn đạt bằng ngôn ngữ nghệ thuật. Trong số các hoạt động tuyên truyền hết sức rầm rộ có vai đó đáng kể của tranh cổ động - cũng là một mảng nghệ thuật tạo hình ở Bắc Triều Tiên được nhiều người thích sưu tầm.
Lãnh tụ vĩ đại” Kim Nhật Thành và “lãnh tụ kính yêu” Kim Jong Il
Một trong những bộ sưu tập tranh Bắc Triều Tiên có giá trị là của ông Nicolas Bonner, từng là giám tuyển của Triển lãm nghệ thuật đương đại tam niên châu Á - Thái Bình Dương (Asia - Pacific Triennial of Contemporary Art), một trong những sự kiện nghệ thuật hàng đầu tại châu Á. Tại triển lãm này vào tháng 12-2009 ở Brisbane (Úc), lần đầu tiên có sự tham dự của một số tác giả và tác phẩm tiêu biểu nhất của Bắc Triều Tiên. Theo ông Bonner, tranh các họa sĩ Bắc Triều Tiên cho thấy kỹ thuật và thủ pháp già dặn của họ. Bộ sưu tập của Nicolas Bonner có tranh của nhiều nghệ sĩ nhân dân và có cả tranh của họa sĩ Jong Yong, người đoạt giải thưởng mỹ thuật Kim Nhật Thành.
Kim Jong Un cũng đã mau chóng được đưa vào tranh
Một bộ sưu tập đáng kể khác là của nhà buôn tranh người Anh David Heather, người đã tổ chức trưng bày các tác phẩm Bắc Triều Tiên tại phòng tranh La Galleria ở London năm 2007. Wim van der Bijl và Ronald de Groen, hai nhà sưu tập Hà Lan, cũng đã tổ chức triển lãm tranh Bắc Triều Tiên trong năm 2004 tại Rotterdam, trong khi Pier Luigi Cecioni, nhà sưu tập nghệ thuật hàng đầu ở Ý, sở hữu đến 600 tranh cổ động hầu hết đều được thực hiện tại xưởng Mansudae ở Bình Nhưỡng. Nhưng muốn xem tranh Bắc Triều Tiên, không đâu thuận lợi hơn là tại nhiều gallery ở Bắc Kinh, Trung Quốc.
Diên Vỹ
Tranh thêu của các nghệ nhân Bắc Triều Tiên cũng được giới sưu tập ưa thích
Một bức tranh phong cảnh của Han Gyong Bo vẽ theo phong cách Chosonhwa
Bức số 1. Tranh cổ động ở Bình Nhưỡng
Bức số 3. Say mê học tập - tranh sơn dầu của Pak Hyon Cho