CÁCH TÂN NGHỆ THUẬT TRONG THƠ MAI VĂN PHẤN.pdf
LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH VĂN HỌC VIỆT NAM
Người thực hiện: Nguyễn Quang Hà

Dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh

Nền thơ ca Việt Nam sau năm 1975 là bức tranh khá phong phú và phức tạp. Những tiền đề xã hội - thẩm mỹ của thời đại đã tạo điều kiện cho các nhà thơ phát huy kiểu tư duy, cách cảm xúc và ngôn ngữ biểu hiện mới. Những cách tân mới lạ của thơ sau năm 1975 thực chất là sự tiếp nối mạch ngầm sáng tạo thơ ca chảy qua nhiều thế hệ. Sự tìm tòi của các nhà thơ đương đại tuy chưa tạo ra được tác giả - tác phẩm lớn nhưng đó thực sự là những hướng gợi mở, hé lộ một giai đoạn phát triển mới của thi ca. Đặt Mai Văn Phấn vào bối cảnh đó, chúng ta nhận thấy cây bút này có một vai trò cách tân khá quan trọng, là một trong những hiện tượng độc đáo trong tiến trình đổi mới thơ Việt Nam sau năm 1975.

Chúng tôi đã tiến hành khảo sát một số tập thơ Mai Văn Phấn để thấy được sự vận động trong cảm xúc và thi pháp thơ của tác giả nói riêng và từ đó quan sát được một phần của tiến trình vận động của thơ đương đại nói chung.  Mai Văn Phấn đã dần định hình được một phong cách khá độc đáo. Mỗi tập thơ là sự bứt phá, đổi mới khỏi chính mình của tác giả để thực hiện sứ mệnh cách tân thơ Việt theo hướng đi tìm một diện mạo riêng cho thơ dân tộc, làm giàu thêm truyền thống thơ dân tộc. Trong Tham luận tại Liên hoan thơ châu Á - Thái Bình Dương lần thứ I tại Quảng Ninh và Hà Nội, 2/2012, nhà thơ Mai Văn Phấn bộc bạch “Tôi luôn khao khát và tin tưởng thơ chúng ta sẽ tạo được khuynh hướng hiện đại cách tân mang đậm bản sắc Việt. Nếu vẻ đẹp của thơ là đóa hoa thấm đẫm nhân văn thì quyền năng của thơ chính là sự tái tạo khả năng cảm xúc và suy tưởng, làm xuất hiện những giá trị tinh thần mới, một thế giới mới”. Và trong hành trình sáng tác của mình, nhà thơ đã không ngừng nỗ lực cách tân thơ, làm giàu thêm truyền thống thơ ca Việt Nam. Hành trình thơ ấy một mặt phản ánh sự sáng tạo bền bỉ, vốn kiến thức văn hóa dồi dào, mặt khác cũng khẳng định quy luật đổi mới tất yếu của thi ca đương đại.

Luận văn của chúng tôi tập trung tìm hiểu một số đóng góp nổi bật của Mai Văn Phấn trên các phương diện: Sự cách tân trong quan niệm nghệ thuật, những sáng tạo độc đáo, mới lạ của cấu trúc thơ. Ở mỗi phương diện, chúng tôi thấy Mai Văn Phấn đều có ít nhiều đóng góp riêng. Với một quan niệm nghệ thuật khá sâu sắc, toàn diện về thơ, về người làm thơ, Mai Văn Phấn đã có những đóng góp nhất định trong việc xây dựng một mô hình thế giới nghệ thuật mới mang đậm dấu ấn riêng biệt. Ở đó chúng ta bắt gặp kiểu nhân vật trữ tình dắm say một cách “tỉnh táo” để giãi bày cảm xúc, thể hiện cái tôi cá nhân trong đời sống hiện đại. Bên cạnh đó, đóng vai trò  khơi nguồn cảm xúc, cách xây dựng không gian - thời gian nghệ thuật của Mai Văn Phấn cũng rất độc đáo mới lạ so với thi pháp truyền thống, nhà thơ đã thiết lập một thế giới riêng với không gian đa tầng bậc và thời gian phi tuyến tính. Chạy theo sự ngẫu hứng của cảm xúc, không gian, thời gian khi đó chỉ là những khoảng ngưng ấn tượng, phút “vụt hiện” của những hình khối, mảng màu, quá khứ - hiện tại - tương lai nhập nhòa, thực - ảo khó phân định. Sự đa dạng của các loại hình không gian và thời gian là sự phản ánh chân thực nhất diện mạo riêng của thơ Mai Văn Phấn, diện mạo của một nhà thơ đã  băng qua “sa mạc” của các khuynh hướng thơ trên thế giới để  đi tìm một lối thơ thuần Việt hiện đại.

Lấy quan niệm nghệ thuật làm định hướng, trên hành trình sáng tạo, cách tân thơ, Mai Văn Phấn đã có những tìm tòi mới mẻ về hình thức thơ ca. Anh đã đóng góp một tiếng nói riêng của mình trên con đường hiện đại hóa thơ ca dân tộc. Để thể hiện được nhiều cung bậc tình cảm, suy tư trước đời sống nhân sinh, thế sự, Mai Văn Phấn  đã sử dụng rất linh hoạt các thể thơ, trong đó thành công nhất là thể thơ tự do. Thơ tự do của anh là sự kết hợp giữa thơ không vần và thơ văn xuôi đã làm nên một giọng điệu riêng biệt và mới lạ. Ở đó người viết đã bỏ qua hết những vần điệu để tìm về với sự tự do trong cảm hứng, những câu thơ thực sự thoát khỏi mọi sự ràng buộc để có thể chuyển tải tốt nhất cảm xúc của nhà thơ, sự đa dạng, phức tạp của đời sống. Mai Văn Phấn dụng công tìm kiếm khả năng thể hiện ý tưởng bằng nhiều cấu trúc câu thơ dài ngắn khác nhau. Có lúc câu thơ được dồn nén, cô đặc có lúc lại chảy tràn bung phá. Cảm xúc dạt dào của thi sĩ đã vượt qua mọi luật lệ khuôn khổ của thơ truyền thống. Sự gián đoạn trong cấu trúc câu thơ, bài thơ cũng là một đặc điểm khác biệt của thơ anh so với thơ truyền thống. Sự gián đoạn đó được hình thành trên sự đồng hiện, phân mảnh hoặc lắp ghép hình ảnh khiến cho câu thơ mất đi quan hệ nhân - quả theo chiều tuyến tính. Phương thức này giúp gia tăng độ căng của cảm xúc. Sự cách tân trong hệ thống cấu trúc hình ảnh, biểu tượng và ngôn ngữ trong thơ Mai Văn Phấn cũng rất đáng chú ý. Trong thơ anh anh, hình ảnh được sử dụng với cường độ cao, câu thơ chất chồng những hình ảnh, nhưng đó thường là những hình ảnh vừa mang tính hiện đại vừa mang âm hưởng bản sắc riêng của dân tộc bình dị, gần gũi. Trong thơ Mai Văn Phấn, biểu tượng được nhà thơ sử dụng thường là những biểu tượng thể hiện một thế giới thơ gần gũi, hài hòa với thiên nhiên, đời sống con người. Tiêu biểu trong thơ Mai Văn Phấn là các biểu tượng “đất”, “nước” và các biểu tượng phái sinh như: cây, lá, cỏ, cánh đồng, dòng sông, mưa... Bên cạnh đó biểu tượng “giấc mơ” được nhà thơ sử dụng khá nhiều thể hiện sự hoài nghi của nhà thơ trước hiện thực cuộc sống của con người trong xã hội hiện đại và bộc lộ những khát khao thường trực hết sức chính đáng và giàu sức nhân văn. Ngôn ngữ thơ Mai Văn Phấn giản dị, đời thường, đồng thời cũng giàu màu sắc triết luận. Việc sử dụng nhiều động từ, danh từ  và hạn chế đến mức tối đa tính từ đã giúp nhà thơ tiết chế tối đa cảm xúc, dễ dàng dựng cảnh, kể những câu chuyện bằng thơ, miêu tả và cắt nghĩa đời sống.

Với những tìm tòi và cách tân về cấu trúc thơ, hình ảnh, biểu tượng, ngôn ngữ thơ, tạo cho mình một giọng điệu thơ riêng, Mai Văn Phấn đã cho thấy một diện mạo thơ mới có thể chuyển tải được những bộn bề, phức tạp của cuộc sống và tâm trạng với nhiều cung bậc tình cảm của cái tôi luôn mang nặng ý thức trách nhiệm với con người và cuộc sống, phù hợp với xu hướng phát triển chung của xã hội. Con đường cách tân thơ của nhà thơ Mai Văn Phấn đã bước đầu được đón nhận và đã tạo ra được những ảnh hưởng nhất định tới hành trình cách tân thơ Việt hôm nay và sau này.

Ý nghĩa thơ của Mai Văn Phấn là ở chỗ tác giả không tạo ra sự xa lạ, không tạo nên một cú sốc đối với người thưởng thức. Nỗ lực cách tân làm mới thơ mình của Mai Văn Phấn vẫn không tách dời với truyền thống. Có thể nói rằng Mai Văn Phấn đã đưa truyền thống về với hiện đại và kéo hiện đại gắn bó thân mật với truyền thống. Mai Văn Phấn mang trên mình trọng trách làm mới những giá trị truyền thống, nối truyền thống với hiện đại khiến cho thơ Việt không còn khoảng cách giữa quá khứ - hiện tại - tương lai, hướng đến một nền thơ hiện đại thuần Việt, mang hơi thở Việt.

Đề tài “Một số cách tân nghệ thuật trong thơ Mai Văn Phấn” là bước ban đầu để chúng tôi tìm hiểu sâu hơn về một nhà thơ cách tân và từ đó tìm hiểu sâu hơn dòng mạch vận động của thơ Việt Nam hiện đại. Đối tượng khảo sát của đề tài đang còn nhiều biến động hứa hẹn nhiều cơ hội cho người nghiên cứu. Chúng tôi cũng xin đề xuất một số hướng nghiên cứu khác sau đây:

Khảo sát sâu hơn về một số phương diện của thơ Mai Văn Phấn trong sự so sánh đối chiếu với một số tác giả khác. Khảo sát các khuynh hướng cách tân tiêu biểu, các nhóm tác giả nổi bật hoặc một số tác giả đã định hình về phong cách của công cuộc đổi mới thơ sau 1975. Nghiên cứu chung về sự vận động của cái tôi trữ tình và những tìm tòi mới lạ về hình thức của thơ đương đại. Như vậy, còn có rất nhiều vấn đề đáng quan tâm và nghiên cứu. Những vấn đề đó chỉ có thể được giải quyết trọn vẹn hơn ở những công trình nghiên cứu tiếp theo với quy mô sâu và rộng hơn.

Nguyễn Quang Hà - Trích Luận Văn Thạc sĩ