“Chém rắn đuổi hươu” là một thành ngữ  được sử dụng khá nhiều trong văn học cổ Việt Nam. Tuy nhiên, không phải trong mọi văn cảnh, nó đều được dùng với một ý nghĩa xác định như nhau và nhất là mang một sắc thái biểu cảm giống nhau; đó là một trong những nguyên nhân làm cho các cách chú thích, giải thích thành ngữ này thường có chỗ vênh nhau, thậm chí có khi mâu thuẫn nhau. Nguyên nhân cơ bản hơn ,  có tính chất chủ quan, là do người chú thích, giải thích có khi chưa nắm thật chắc xuất xứ của các điển cố. Nhân Xuân Quý Tị sắp đến, đề cập chuyện này cũng là điều thú vị.

“Chém rắn đuối hươu” là một thành ngữ gốc Hán nguyên văn là “Trảm xà trục lộc” (斬蛇逐鹿), ghép hai cụm từ “trảm xà” và “trục lộc” gắn với hai điển cố khác nhau nhưng đều xuất hiện trong cuốn Sử ký, một tác phẩm nổi tiếng  của nhà viết sử vĩ đại Tư Mã Thiên đời Hán.

“Chém rắn” (Trảm xà - 斬蛇) là một chi tiết quan trọng trong Cao tổ bản kỷ. Cuốn Sử ký của Tư Mã Thiên gồm nhiều bộ phận như Bản kỷ, Thế gia, Thư, Liệt truyện…, trong đó Bản kỷ kể sự tích của các đế vương, Liệt truyện kể sự tích của những người nổi tiếng như Khuất Nguyên, Liêm Pha, Hàn Tín… Cao tổ, tức Hán Cao tổ, người sáng lập ra triều Hán, lật đổ nhà Tần, tên là Lưu Bang. Chi tiết “chém rắn” xẩy ra lúc Lưu Bang còn làm chức đình trưởng, một chức lại nhỏ có nhiệm vụ chuyên bắt trộm cướp. Cao tổ bản kỷ ghi lại như sau “Một lần, theo lệnh quan huyện, dẫn một toán dân phu đi đến Ly Sơn, giữa đường  dân phu trốn gần hết. Cao tổ nghĩ đến được Ly Sơn thì có lẽ chúng chuồn sạch. Đến vùng đầm lầy phía tây ấp Phong, bảo mọi người dừng chân để đánh chén. Đến khuya, thả cho dân phu về và nói: “Các ngươi bỏ chạy hết thì ta nhân đó cũng chuồn luôn.” Chỉ còn hơn mười người trẻ khỏe nguyện đi theo. Cao tổ ngà say, ngay trong đêm tìm đường tắt qua vùng đầm lầy, phái một người đi trước dò đường. Người đó quay lại báo: “Phía trước có con rắn lớn chắn ngang giữa đường, xin được quay về.” Cao tổ đang say, nói: “Hảo hán đi đường, sợ gì?”. Thế là cứ tiến lên, vung kiếm chém chết rắn. Con rắn lớn đứt đôi, đường được khai thông. Đi mấy dặm nữa, Cao tổ say, nằm lăn quay xuống đất ngủ. Người đi sau đến chỗ Cao tổ chém chết rắn, thấy một bà lão khóc trong đêm. Hỏi vì sao khóc, bà lão đáp: “Người ta giết con tôi nên tôi khóc”. Có người lại hỏi” “Vì sao con bà lại bị giết?”. Bà đáp: “Con tôi là con của Bạch đế hóa thành rắn nằm ngang giữa đường, nay bị con của Xích đế chém, nên tôi khóc ”. Người ta cho rằng đó là điềm báo hiệu cho triều Tần sắp bị triều Hán tiêu diệt . Vì sao lại lý giải như vậy? Theo truyền thuyết cổ đại Trung Quốc, có năm vị Thiên đế, trong đó có Bạch đế và Xích đế. Bạch đế ở phía Tây, ứng với vị trí của nước Tần, đại biểu cho đức “kim” trong Ngũ hành. Tần Tương công thờ Bạch đế và tự xưng là con cháu của Bạch đế. Xích đế ở phương Nam (ứng với vị trí của nơi Lưu Bang khởi nghiệp so với vị trí của Tần), tượng trưng cho đức “hỏa” trong ngũ hành. Người triều Hán thờ Xích đế, tự nhận là con cháu của Xích đế. Theo thuyết tương sinh tương khắc của năm đức kim, mộc, thủy, hỏa, thổ thì hỏa có thể khắc kim nên con của Bạch đế (đại biểu cho đức “kim”) sẽ bị con của Xích đế (tượng trưng cho đức “hỏa”) giết chết!

Tranh Đỗ Phấn

“Trảm xà” được sử dụng một cách khá rộng  như một điển cố nhưng chưa thành một cụm từ cố định, như một đơn vị từ điển mang ý nghĩa tượng trưng phổ biến như cụm từ “trục lộc” (“đuổi  hươu”), mặc dầu cũng có một vài cuốn từ điển như Từ nguyên có đưa vào.

“Đuổi hươu” (Trục lộc - 逐鹿 ) là cụm từ kết hợp hai chữ trong lời  của Khoái Thông, bộ hạ của Hàn Tín – tướng giỏi nhất của Lưu Bang – nói với Hán Cao tổ :”Nhà Tần mất con hươu, thiên hạ cùng nhau đuổi theo bắt nên ai tài cao chân nhanh thì bắt được trước thôi!” (Nguyên văn: “Tần thất kỳ lộc, thiên hạ cộng trục chi, ư thị cao tài tật túc giả tiên đắc yên!” Hoài Âm hầu liệt truyện.). Hoài Âm hầu là tước vị của Hàn Tín.

Khác với cụm từ “trảm xà”, cụm từ “trục lộc”được sử dụng phổ biến hơn nhiều, đã trở thành một đơn vị từ điển phổ biến, kể cả ở những cuốn từ điển cỡ trung bình và đặc biệt có ý nghĩa tượng trưng rất cao. Sở dĩ như vậy là vì chữ “lộc” nghĩa là “con hươu” (鹿) cũng đồng âm với chữ “ lộc” nghĩa là “bổng lộc” (祿), mà”lương cao lộc hậu”luôn gắn với địa vị quan chức cao, từ đó, dần dần, chữ “lộc” (鹿) nghĩa là “con hươu” có thêm một nghĩa ẩn dụ là “địa vị Hoàng đế”, và cum từ “trục lộc” ( 逐鹿 - đuổi theo con hươu) xuất hiện như một đơn vị từ trong tất cả các cuốn từ điển với ý nghĩa là “tranh giành ngôi vị Hoàng đế”. Chẳng hạn, theo Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh : “ Trục lộc: Nhà Tần mất con hươu, thiên hạ giành nhau đuổi theo. Nghĩa bóng: Tranh cướp ngôi vua”, theo  Từ điển Từ hải (bản rút gọn): “Trục lộc ví với việc các anh hùng hào kiệt thời xưa  cùng nổi lên để tranh đoạt thiên hạ”  

Khoảng từ thời Minh, cụm từ “trảm xà” được kết hợp với cụm từ “trục lộc” để trở thành một thành ngữ gồm bốn chữ là “Trảm xà trục lộc” nhưng ý nghĩa về cơ bản cũng giống như “Trục lộc” mà thôi:

“Trảm xà trục lộc: chỉ phong kiến thời đại quần hùng giác trục, tranh đoạt thống trị quyền  (thời phong kiến chỉ các anh hùng hào kiệt đấu tranh với nhau để đoạt quyền thống trị)” (Hán đại thành ngữ Đại từ điển. Hán ngữ Đại từ điển xuất bản xã. Thượng Hải, 1996, trang 1059).

Như vậy, với tư cách là một bộ phận của thành ngữ “trảm xà trục lộc”, cụm từ “trảm xà” (chém rắn) đã mất nghĩa gốc trong văn bản lúc đầu của nó (cái khí thế của anh chàng hảo hán Lưu Bang đôn đốc dân phu đi làm công vụ với tư cách đình trưởng) mà khoác một nội dung mới theo hướng lí giải của truyền thuyết và thuyết ngũ hành để có thể dung hợp với cụm từ “trục lộc” thành một chỉnh thể. Nếu “trục lộc” là “mục tiêu” (giành ngôi vị hoàng đế) thì “chém rắn” là cái điềm  báo trước việc chắc chắn sẽ đạt mục tiêu ấy.

Bài viết của chúng tôi chưa nhằm mục đích nhận xét việc chú thích thành ngữ “chém rắn đuổi hươu” ở tài liệu nào cụ thể mà chỉ cung cấp những cơ sở cần thiết  để mỗi người  có căn cứ đáng tin cậy lúc tìm hiểu các văn bản có sử dụng thành ngữ khá hóc búa này, đồng thời cũng có thể tự thấy được những chỗ thiếu chính xác ở những tư liệu  dẫn các điển cố đang đề cập, chẳng hạn nói “Lưu Bang chém rắn trắng” (nguyên văn là rắn lớn – đại xà - 大蛇), “Lưu Bang chém rắn dựng cờ khởi nghĩa” (việc chém rắn của Lưu Bang không liên quan đến việc khởi nghĩa, còn việc giải thích theo thuyết ngũ hành lại là chuyện khác), cho rằng “ đuổi hươu” là để “tiêu diệt hươu” (như diệt giặc!) trong khi cụm từ ấy lại có nghĩa ngược lại là “bát được hươu” (giành địa vị thống trị, chiếm ngai vua)…!

G.S Nguyễn Khắc Phi